Ο φωτογράφος Μιχάλης Παππάς γεννήθηκε στο πεδινό χωριό Κήρινθος της Βόρειας Εύβοιας το 1980. Από τα πρώτα του παιδικά χρόνια, συμμετείχε στα δρώμενα και πανηγύρια του χωριού του, άλλοτε σαν παπαδάκι και άλλοτε ντυμένος τσολιαδάκι να λέει ποιήματα στο σχολείο, βιώματα και μνήμες που τον ακολουθούν μέχρι σήμερα. Τα έθιμα και παραδόσεις της Ελλάδας, στην γρήγορη meta-εποχή του σήμερα, παραμένουν ορατά σε αυτούς που θέλουν να τα δουν, σε αυτούς που έχουν ανοιχτή την καρδιά τους.
Τα τελευταία 10 χρόνια, μέσα από τις σειρές φωτογραφιών «Ήθος» και «Μίτος», ο Μιχάλης Παππάς ταξιδεύει σε κάθε άκρη της ελληνικής γης, αποτυπώνει μοναδικές εικόνες από τα ήθη και έθιμα του τόπου μας («Ήθος. Εικόνες από μιαν άλλην Ελλάδα») και αναδεικνύει τις τοπικές ενδυμασίες και την ομορφιά του λαϊκού πολιτισμού («Μίτος. Το νήμα της Ελλάδας»).
Έχει συνεργαστεί με διεθνή περιοδικά όπως το National Geographic και τους New York Times και έχει δει τα έργα του να εκτίθενται στο Μουσείο Μπενάκη, στο Ολυμπιακό Αθλητικό Κέντρο Αθηνών και στο Musee Fragonard στις Κάννες.
Ο Μιχάλης Παππάς μίλησε στο NITRO για αυτό το μοναδικό ταξίδι στην Ελλάδα, με «όχημα» τη φωτογραφία.
Ethos: Αλευρομουτζουρώματα στο Γαλαξίδι. Καθαρά Δευτέρα, Φεβρουάριος 2013.
Πώς γεννήθηκε το ενδιαφέρον σου για τη φωτογραφία και πώς εξελίχθηκε αυτό στη συνέχεια;
Το πραγματικό ενδιαφέρον μου για την φωτογραφία, εκεί που κατάλαβα την δύναμη της και τι μπορώ να πετύχω, ξεκίνησε στη σχολή φωτογραφίας. Εκεί γεννήθηκα φωτογραφικά. Θυμάμαι όμως που ο πατέρας μου είχε φέρει μαζί του από τον Καναδά μία φωτογραφική μηχανή και μας φωτογράφιζε όταν ήμουν μικρός. Έκανα και εγώ πως φωτογράφιζα με αυτή τη μηχανή. Την πρώτη μου συμβουλή την πήρα από τον πατέρα μου.
«Να βάζεις τα πράγματα μέσα στο κάδρο σου όπως θες εσύ. Αν αρέσει σε σένα θα αρέσει και σε όλο τον κόσμο». Αργότερα, αγόρασα την πρώτη μου φωτογραφική μηχανή και ήμουν αυτοδίδακτος για 10 χρόνια. Φωτογράφιζα τοπία και αυτό-πορτρέτα μόνο. Δεν ήμουν σε θέση να σηκώσω μηχανή να φωτογραφίσω άλλον άνθρωπο ακόμη. Τα πρώτα μου φιλμ ήταν όλα κατεστραμμένα. Μια από τις πρώτες φωτογραφίες, την έχω κολλήσει στο ψυγείο να την βλέπω κάθε μέρα και να θυμάμαι πως ξεκίνησα.
Πάντα έλεγα ότι θα σπουδάσω φωτογραφία για να μάθω τα μυστικά της αλλά ποτέ δεν το αποφάσιζα. Αυτό που με έκανε να πάρω την απόφαση ήταν ο ξαφνικός θάνατος του πατέρα μου. Με συγκλόνισε. Άφησα ότι έκανα πριν και πήγα σε σχολή φωτογραφίας. Ήταν από τις καλύτερες επιλογές που έχω κάνει αν και έπρεπε να δουλεύω τη νύχτα σε περίπτερο για να βγάλω τα δίδακτρα.
Μέσα στη σχολή γεννήθηκε η ιδέα για να ταξιδέψω σε όλη την Ελλάδα και να φωτογραφίσω τα έθιμα και τα πανηγύρια. Μέσα στη σχολή γνώρισα τους μεγάλους φωτογράφους και κατάλαβα ότι θέλω να κάνω ακριβώς αυτό το πράγμα. Να γίνω συλλέκτης συγκινήσεων και όχι «ωραίας» φωτογραφίας. Έμαθα να είμαι πολύ πιο σοβαρός με την φωτογραφία, αφού όλος ο κόσμος μπορεί να την κάνει.
Ethos: Πάσχα στο Καστελόριζο. Μεγάλη Τρίτη με τον καπετάν Σταύρο. Απρίλιος 2017.
Ethos: Το έθιμο του Πουρπούρη στο Ισαάκιο Έβρου. Δεκέμβριος 2018.
Η τελευταία σου έκθεση και σειρά φωτογραφιών ονομάζεται «Μίτος». Ένα έργο που συνεχίζεται και μέσα στο 2022. Τι θέλεις να αποτυπώσεις και να αναδείξεις μέσα από το «Μίτος»;
Το έργο «Μίτος» είναι ένα εθνογραφικό αφιέρωμα που εστιάζει στις τοπικές ενδυμασίες σε όλη την Ελλάδα. Επιδιώκει να αναδείξει την ομορφιά του ελληνικού λαϊκού πολιτισμού που αφορά τόσο την απλότητα όσο και τη λαμπρότητα της μορφής της ένδυσης ως κεντρικό θέμα.
Το περιεχόμενο έχει ένα πλήθος σημασιών και σχετίζεται με το κοινωνικό, ιστορικό, οικονομικό και πολιτιστικό πλαίσιο, με δίκτυα σχέσεων, με αγώνες και την κατασκευή ταυτοτήτων. Επιπλέον, ο φυσικός χώρος και η αρχιτεκτονική είναι κυρίαρχα στοιχεία στην εικόνα ενώ πρωταγωνιστές είναι πάντα οι άνθρωποι.
Η ιδιαιτερότητα αυτού του φωτογραφικού έργου έγκειται στη σύγχρονη όψη του, μέσω των ανθρώπων που κράτησαν τα ρούχα τους ως κειμήλια και τα παραδίδουν στην επόμενη γενιά ενώ τα χρησιμοποιούν σε εθιμικές και εορταστικές περιστάσεις αυθόρμητα, ανανεώνοντας τους μηχανισμούς της παράδοσης ως διαδικασία. Η καινοτομία βγαίνει αναγκαστικά από την παράδοση. Η άγνοια της τελευταίας αποκλείει οποιαδήποτε καινοτομία.
Ethos: Ο ιδιοκτήτης μιας από τις παλαιότερες ταβέρνες της Καλύμνου. Αύγουστος 2017.
Ethos: Δεκαπενταύγουστος στην Τήνο. Το τάμα των πιστών είναι να φτάσουν στην Παναγια της Τήνου με τα γόνατα. Αύγουστος 2016.
Επίσης θα ήθελα να φανεί και η δύναμη της φωτογραφίας. Οι φορεσιές και η παράδοση υπήρχαν και θα υπάρχουν. Δεν θα υπήρχαν πότε όμως έτσι. Έχει δημιουργηθεί ένας νέος κόσμος, φωτογραφημένος πλέον που χωρίς τον φωτογράφο και το φωτογραφικό μέσο δεν θα έβγαινε ποτέ στο φως. Οι πιο πολλοί εξακολουθούν να πιστεύουν, ότι η φωτογραφία είναι κάτι απλό, ενστικτώδεις ή έμφυτο που δεν χρειάζεται γνώση και παιδεία για να τη προσεγγίσουμε.
«Δεν αρνούμαι την ύπαρξη της ιδιοφυίας και μάλιστα το έμφυτο που υπάρχει σ’ αυτήν. Αλλά τα συμπεράσματα που βγάζουν απ’ αυτό, ότι δηλαδή η θεωρία και η διδασκαλία είναι κατ’ ακολουθίαν άχρηστες, αυτό το αρνούμαι πλήρως», είχε γράψει σε μια επιστολή που έστειλε στον αδερφό του ο Βίνσεντ βαν Γκογκ.
Ethos: Το έθιμο της φωτιάς στους Ψαράδες Πρεσπών. Δεκέμβριος 2016.
Τι σε δίδαξε αυτό το ταξίδι σε κάθε γωνιά της Ελλάδας;
Όταν ξεκίνησα αυτό το ταξίδι όλες οι συνθήκες ήταν εναντίον μου. Ούτε τα λεφτά είχα, ούτε τον απαραίτητο φωτογραφικό εξοπλισμό, ούτε τον χρόνο, ούτε πως θα ταξιδέψω ήξερα, ούτε που θα κοιμηθώ εκεί που θα πάω. Ήξερα μόνο τι ήθελα να κάνω. Είχα έναν σκοπό, να ταξιδέψω για να δω τα ήθη και έθιμα στην Ελλάδα και να τα φωτογραφίσω για να τα δει όλος ο κόσμος. Το να έχω έναν συγκεκριμένο σκοπό και το να μην περιμένω όλες οι συνθήκες να είναι τέλειες για να ξεκινήσω, ήταν από τα πρώτα και μεγάλα μου μαθήματα.
Ταξιδεύοντας γινόμουν καλύτερος άνθρωπος. Έμαθα να εμπιστεύομαι περισσότερο τους ανθρώπους αλλά και τον εαυτό μου. Κατάλαβα τι και ποιος μου λείπει πραγματικά και ποιόν θέλω να δω με το που επιστρέψω. Εκτίμησα περισσότερο το χωριό μου και τον μικρόκοσμό μας εκεί. Κατάλαβα πως οι μεγαλύτεροι εχθροί για να μπορέσω να ταξιδέψω ήταν αυτά που είχα αποκτήσει με τόσο κόπο. Το σπίτι μου, η δουλειά μου, το αυτοκίνητό μου, ο καναπές και η τηλεόρασή μου, ακόμα και οι σχέσεις μου.
Αν θες να κάνεις μεγάλο έργο πρέπει να θυσιάσεις και τον ίδιο σου τον εαυτό.
Υπάρχει μια περιγραφή του Καζαντζάκη, στην οποία νομάδες στήνουν τον καταυλισμό τους. Το επόμενο πρωί φυτεύει η μικρή κόρη έναν βασιλικό στην είσοδο της σκηνής τους. Το απόγευμα που επέστρεψε ο πατέρας από την δουλειά, τον ξερίζωσε λέγοντας στη κόρη να μη κάνει ξανά κάτι τέτοιο γιατί ακόμα και αυτός ο μικρός βασιλικός μπορεί να την κρατήσει εκεί.
Είναι η φωτογραφία αφορμή για να ταξιδέψεις και να γνωρίσεις καλύτερα τους ανθρώπους, τα ήθη και έθιμα του τόπου μας;
Είναι η καλύτερη δικαιολογία που έλεγα στη μητέρα μου και στους φίλους μου για να φύγω. Ίσως ξεγελούσα και τον εαυτό μου γιατί πάντα μου άρεσε να ταξιδεύω. Πλέον είχα γνωρίσει και την δύναμη της φωτογραφίας και ήθελα να το συνδυάσω.
Αυτό το ταξίδι ήταν μεγάλο σχολείο. Γνώρισα ανθρώπους και τις ιστορίες τους που μαλάκωσαν την καρδιά μου. Τον παπά Γιάννη με την γυναίκα του που μου έκαναν το τραπέζι Κυριακή του Πάσχα αλλιώς θα ήμουν μόνος μου. Τον παπά Γιώργη στο Καστελόριζο που μόλις έμαθε ότι πέρασα και έκανα Ανάσταση απέναντι στην Τουρκία θύμωσε και έλεγε θα με αφορίσει.
Πωγωνίσια κόρη. Πωγώνι, Δελβινάκι Ιωαννίνων. 2019.
Αρματολός στις Αλυκές Μεσολογγίου. 2019.
Τον έναν και μοναδικό παππού του καφενείου στο Ισαάκιο του Έβρου να μου μιλάει για το χωριό του που βρισκόταν από την άλλη πλευρά των συνόρων. Στα Ανώγεια που για μεζέ σε ένα μαγαζί μας έφεραν ολόκληρη την κατσαρόλα και παίρναμε με τα χέρια από μέσα.
Πήγα σε χωριά που δεν υπήρχε λόγος να πάω αν δεν γινόταν το δρώμενο εκεί και είδα έθιμα που δεν πίστευα ότι γίνονται όπως ο Πουρπούρης στο Ισαάκιο του Έβρου, τα Μωμοέρια στον Τετράλοφο της Κοζάνης, η Λιτανεία που πέρασε από όλα τα χωριά των Κυθήρων, διάρκειας 2 εβδομάδων. Το Πάσχα στην Όλυμπο της Καρπάθου, τι να πρώτο θυμηθώ.
Υπήρχαν πολλές περιπτώσεις που τα έθιμα του χωριού δεν τα ήξεραν και οι ίδιοι οι κάτοικοι. Έτσι πήγα να την πατήσω όταν συνάντησα έναν κύριο έξω από το χωριό και όταν τον ρώτησα για να σιγουρευτώ ότι έχω έρθει στο σωστό μέρος, μου είπε ότι τέτοια έθιμα δεν γίνονται εδώ και ότι σε λάθος χωριό ήρθα.
Mitos: Δίδυμες κόρες. Αγία Άννα Ευβοίας. 2020.
Mitos: Καραγκούνα στον Παλαμά Καρδίτσας. 2020.
Είναι ένα έργο που θα μπορούσε να σε ταξιδέψει και εκτός Ελλάδας, να αναδείξει παραδοσιακές στολές άλλων βαλκανικών χωρών;
Θα μπορούσε εύκολα, ναι. Ήδη έχω κάνει ραντεβού εδώ στην Αθήνα με αντιπρόσωπο από γκαλερί που έχει έδρα το Βελιγράδι. Θα ήθελαν να φωτογραφίσω με ακριβώς τον ίδιο τρόπο τις παραδοσιακές φορές στη Σερβία. Από την ίδια γκαλερί υπάρχει σκέψη η συνεργασία μας να προχωρήσει και να φωτογραφίσω στο Μαυροβούνιο και τη Τουρκία. Ένας Μίτος που με το νήμα του ξεκίνησε να ενώσει μέσα από τις παραδοσιακές φορεσιές όλη την Ελλάδα βλέπω ότι μπορεί εύκολα να περάσει και από άλλες χώρες και να δούμε τελικά ότι αυτά που μας ενώνουν είναι περισσότερα από αυτά που μας χωρίζουν.
Λίγα χρόνια πριν, είχες ταξιδέψει ξανά ανά την Ελλάδα, για τη σειρά φωτογραφιών «Ήθος». Τι θυμάσαι από αυτό το project και πώς συνδέεται με το «Μίτος»;
Για το έργο, «Ήθος / Εικόνες από μία άλλη Ελλάδα», ξεκίνησα να ταξιδεύω από το 2012 σε όλη την Ελλάδα για να φωτογραφίσω ήθη, έθιμα και πανηγύρια.
Τα πρώτα έθιμα που κατέγραψα ήταν στην περιοχή μου στη Βόρεια Εύβοια όπως την τριήμερη γιορτή του Οσίου Ιωάννη του Ρώσου που είναι δίπλα στο χωριό μου και που έρχονται προσκυνητές από όλη την Ελλάδα.
Το πρώτο μου μεγάλο ταξίδι ήταν να πάω στις Γιορτές Παλιάς Πόλης στη Ξάνθη, διάρκειας επτά ημερών. Η βλάβη του αυτοκινήτου στη διαδρομή και η επισκευή του με έβγαλαν εκτός μπάτζετ. Σκέφτηκα να μείνω στο αυτοκίνητο για ένα ή δύο βράδια από την στιγμή που έκανα τόσο δρόμο.
Mitos: Κερασοβίτισσα Νύφη. Ήπειρος. 2021.
Mitos: Αρχοντοπούλα από τη Σιάτιστα. Κοζάνη 2021.
Τελικά, έμεινα και τα επτά βράδια στο αυτοκίνητο γιατί γινόντουσαν ωραία πράγματα στην πόλη, γνώρισα κόσμο και δεν είχα θέμα με τον ύπνο τελικά. Ίσα ίσα που ξεπιάστηκα με το να κοιμάμαι στο κάθισμα του αυτοκινήτου. Πρόσεξα και άφησα το αμάξι σε μια γειτονιά με χαμηλά σπίτια για να νιώθω ασφάλεια. Οι άνθρωποι από το σπίτι απέναντι στην αρχή φοβήθηκαν αλλά μετά με έμαθαν. Τις τελευταίες μέρες μου είπαν κιόλας να με φιλοξενήσουν αλλά εγώ είχα βρει την βρύση που είχε στο πάρκο με τρεχούμενο νερό ώστε να μπορώ το πρωί να λούσω το κεφάλι μου και να πλένω τα δόντια μου.
Όταν χρειάστηκα μπάνιο και τουαλέτα πήγα στο Πολυτεχνείο Ξάνθης που εκείνες τις μέρες τα παιδιά έκαναν κατάληψη. Όταν τους είπα την ιστορία φυσικά και με δέχτηκαν. Το πρωί περνούσα την πόρτα με την πετσέτα στον ώμο, το σαμπουάν και την οδοντόκρεμα στα χέρια. Όταν ένα πρωί χρειάστηκαν τέταρτο άτομο για να παίξουν χαρτιά έκατσα και έπαιξα μαζί τους.
Το 2018 η έκθεση «Ήθος / Εικόνες από μία άλλη Ελλάδα», παρουσίασε, στο Μουσείο Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού για πρώτη φορά στο αθηναϊκό κοινό, εικόνες που είχα φτιάξει όλα αυτά τα χρόνια κατά τις επισκέψεις μου σε παραδοσιακές εκδηλώσεις στην Ελλάδα. Η ίδια έκθεση ταξίδεψε στις Κάννες στη Γαλλία, στο Musee Fragonard με μια προτίμηση από τους Γάλλους σε εικόνες που δείχνουν γυναικείες παραδοσιακές φορεσιές. Εκεί γεννήθηκε η ιδέα για το «Μίτος / Το νήμα της Ελλάδας» και πέρασε σε πράξη όταν ήρθε ο καιρός που σταμάτησαν τα έθιμα και τα πανηγύρια για τον κορονοϊό.
Η αντιμετώπιση στο έργο «Ήθος» ήταν ρεπορταζιακή, με μεγάλη προσοχή στην Σύνθεση και Αισθητική. Γεγονότα, στιγμές, συναισθήματα που βγαίνουν μέσα από κάτι που έκαναν οι άνθρωποι σε κανονική ροή ζωής. Στο έργο «Μίτος», έχω περισσότερο χρόνο να σκεφτώ, είναι πιο ελεγχόμενο το περιβάλλον και εντελώς διαφορετική η δουλειά που γίνεται στη προσέγγιση.
Mitos: Αλλαμένα, νυφική ενδυμασία. Σκύρος 2020.
Mitos: Νύφη από τον Παλαιό Παντελεήμονα Πιερίας. 2021.
Η σκηνοθεσία που υπάρχει στο έργο «Μίτος» υπήρχε και στο έργο «Ήθος». Όλες οι φωτογραφίες ακόμα και οι φωτογραφίες πολέμου είναι σκηνοθετημένες. Από την στιγμή που επιλέγεις τι θα βάλεις μέσα στις τέσσερις πλευρές του κάδρου σου, τι θα αφήσεις απέξω και το πότε επιλέγεις να κάνεις το κλικ είναι σκηνοθεσία.
Το έργο «Μίτος» είναι παιδί του έργου «Ήθος» και θα δούμε πως θα εξελιχθεί στη συνέχεια.
Κάποια από αυτά τα έθιμα και παραδοσιακές στολές, τα θυμάσαι από τότε που ήσουν μικρός; Πού μεγάλωσες;
Γεννήθηκα και μεγάλωσα σε ένα χωριό στη Βόρεια Εύβοια την Κήρινθο. Σύμφωνα με τον Όμηρο, η Κήρινθος είναι μία από τις επτά Ευβοϊκές πόλεις που συμμετείχαν στην Τρωική εκστρατεία. Η Αρχαία Κήρινθος βρίσκεται στην παραλία του χωριού έχοντας απέναντί της την Σκόπελο.
Mitos: Πωγωνίσια κόρη. Πωγώνι, Δελβινάκι Ιωαννίνων. 2019
Μεγάλωσα σε όμορφο φυσικό περιβάλλον. Η οικογένειά μου βαθιά θρησκευόμενη. Οι παππούδες και οι γονείς μου, μιλούσαν για θαύματα που είχαν συμβεί στους ίδιους. Τα πρώτα μου βιβλία ήταν οι Βίοι Αγίων. Ήμουν παπαδάκι στην εκκλησία του χωριού και θυμάμαι που έλεγα πως ποτέ δεν θα φύγω από εκεί.
Αργότερα, έπεσαν στα χέρια μου τα βιβλία του Καζαντζάκη, του Λουντέμη. Η συγκλονιστική τριλογία του Μυριβήλη με την Ζωή εν Τάφω, Η δασκάλα με τα χρυσά μάτια και η Παναγιά η Γοργόνα. Ο Θερβάντες με τον Δον Κιχώτη του και οι ταινίες του Θόδωρου Αγγελόπουλου.
Ένας λόγος που δεν κάνεις καλή φωτογραφία είναι ότι δεν έχεις διαβάσει αρκετά. Μεγάλος πλούτος να έχω αυτές τις εικόνες και τα συναισθήματα που δημιουργούν όλοι αυτοί οι άνθρωποι στη φαρέτρα μου. Είναι ένα από τα μυστικά μου. Η μητέρα μου έχει φωτογραφίες όταν ήταν μικρή που φοράει παραδοσιακή φορεσιά. Θυμάμαι μία μεγάλη σε ηλικία γυναίκα στο χωριό να φοράει τα σεγκούνια της. Την έβλεπα σαν κάτι διαφορετικό, μου προκαλούσε δέος πάντα. Εγώ ντυνόμουν τσολιαδάκι για να πω το ποίημα στο σχολείο.
Mitos: Κοτσαμάνια από τον Τετράλοφο Κοζάνης. 2019.
Το χωριό μου έχει πολλά ξωκλήσια και τα γιορτάζαμε βάζοντας καζάνια με μαγειρευτό φαγητό. Άλλες φορές κρέας και άλλες όσπρια ανάλογα την ημέρα. Τετάρτη και Παρασκευή είχε όσπρια, ρεβύθια με μανέστρα παντρεμένα ή φασολάδα. Τις ημέρες που δεν υπήρχε νηστεία μαγείρευαν κρέας κοκκινιστό με μακαρόνια. Μαζευόταν όλο το χωριό. Έστρωνε η κάθε οικογένεια το τραπεζομάντηλο της στο έδαφος, καθόμασταν οκλαδόν και τρώγαμε και πίναμε.
Για αυτές τις γιορτές, τα βράδια, γινόντουσαν πανηγύρια στις πλατείες των χωριών. Θυμάμαι σε ένα πανηγύρι, αυτοί που χόρευαν σκορπούσαν πεντοχίλιαρα και πήγαινα τα μάζευα και τα άφηνα στην φούστα της τραγουδίστριας. Κάποιες φορές μου έδινε και ένα. Οι γονείς μου ένωναν καρέκλες για να κοιμηθώ και με κουβαλούσαν στον ώμο τους όταν φεύγαμε το πρωί. Νιώθω τυχερός που μεγάλωσα μέσα σε ένα τέτοιο περιβάλλον. Αυτά τα βιώματα θέλω να αξιοποιήσω στην φωτογραφία.
Mitos: Ενδυμασία από το έθιμο της Αρκούδας. Βώλακας Δράμας. 2019
Δείτε τη δουλειά του Μιχάλη Παππά στο pappasmichael.com
Διαβάστε ακόμη στο intronews.gr:
Του Αιγαίου τα μπλουζ: Ένα φωτογραφικό αφιέρωμα σε Κυκλάδες και Δωδεκάνησα – Αυτό είναι το καλοκαίρι
Μαντώ Γιαννίκου: Η πρωταγωνίστρια της πολυσυζητημένης σειράς «Η Γέφυρα» συστήνεται στο Nitro.gr
Κατερίνα Στικούδη, ποιο είναι τελικά το μυστικό για την επιτυχία σου;
