Περιεχόμενα
Καθώς οι συζητήσεις για την έκφραση «άτεκνες γατογυναίκες» (childless cat ladies) κυριαρχούν στις εκλογές του 2024 στις ΗΠΑ, το BBC διερευνά τους ιστορικούς δεσμούς μεταξύ των γυναικών και των αιλουροειδών φίλων τους.
Κανένα άλλο ζώο δεν έχει αναμφισβήτητα καθορίσει τη γυναικεία σεξουαλικότητα στο δυτικό ανδρικό βλέμμα στον βαθμό που το έχουν κάνει οι γάτες.
Οι σεξουαλικά προκλητικές γυναίκες αποκαλούνται «γατάκια του σεξ» -οι γυναίκες «γουργουρίζουν» σαγηνευτικά και περιγράφονται ως έχουσες ομορφιά «αιλουροειδούς».
Η άλλη πλευρά αυτού του στερεότυπου της «σέξι γάτας», ωστόσο, είναι το αποσεξουαλικοποιημένο τρόπαιο της «γατογυναίκας», εκείνης δηλαδή που δεν παντρεύτηκε και ζει με τις γάτες της.
Και καθώς το 2021 επανήλθαν πρόσφατα στην επιφάνεια τα σχόλια που έκανε ο υποψήφιος σύντροφος του Ντόναλντ Τραμπ, Τζ. Ντ. Βανς, φαίνεται ότι το τρόπαιο «cat lady» ζει και βασιλεύει. Από πού προήλθε;
Το στερεότυπο της γατοκυρίας είναι μια γεροντοκόρη -μια γυναίκα χωρίς άντρα, ή η περιγραφή μίας λεσβίας σε κάποιες άλλες περιπτώσεις. Στην πιο συνηθισμένη της μορφή, είναι μια ερημίτισσα που φοράει ζακέτα, με γυαλιστερό μάτι και έχει τουλάχιστον μια γάτα, αν όχι πολλές περισσότερες.
Όπως η Άλις Μάντικοτ, συγγραφέας του βιβλίου Cat Women: An Exploration of Feline Friendships and Lingering Superstitions, λέει στο BBC, οι ιστορικοί δεσμοί μεταξύ γατών και γυναικών εκτείνονται πολύ πίσω στο χρόνο, συνοδευόμενοι από μια επίμονη διχοτόμηση μεταξύ των υπερσεξουαλικών και των μη σεξουαλικών.
Η γυναίκα του Chaucer, για παράδειγμα, ονομάστηκε γάτα «για να την προσβάλουν και να υποδηλώσουν ότι ήταν ασύδοτη -έβγαινε έξω “α-κατ (γάτα στα αγγλικά)-εργάρα”», λέει η Μάντικοτ.
Με άλλα λόγια, «το να είσαι “cat lady” σε αποσεξουαλικοποιεί, αλλά αυτή η γάτα μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί ως προσβολή που παραπέμπει στην ασυδοσία και τη λαγνεία».
(Αυτό δεν είναι τόσο τραβηγμένο αν σκεφτείτε τον σύγχρονο όρο «cougar» που χρησιμοποιείται για να περιγράψει τις γυναίκες που βγαίνουν με νεότερους άνδρες).
Η σχέση μεταξύ γυναικών και γατών είναι παλαιότερη και πιο διαδεδομένη. Στην αρχαία Αίγυπτο, όπου οι γάτες εξημερώθηκαν πριν από σχεδόν 10.000 χρόνια, μια θεά μισή γάτα, μισή άνθρωπος, η Μπαστέτ, χρησίμευε ως θεά της νοικοκυροσύνης, της γονιμότητας και του τοκετού.
Προστάτευε το σπίτι από τα κακά πνεύματα και τις ασθένειες και, όπως οι περισσότερες αιγυπτιακές θεότητες, έπαιζε επίσης ρόλο στη μετά θάνατον ζωή ως οδηγός και βοηθός των νεκρών.
Στην ελληνορωμαϊκή εποχή, οι ερμηνείες της Μπαστέτ εμφανίστηκαν ως Άρτεμις (Ελλάδα) και Διάνα (Ρώμη), ενώ η σχέση της με τις γάτες εξακολουθεί να είναι ορατή, αν και σε μικρότερο βαθμό.
Πήραν ανθρώπινες μορφές, με την Άρτεμη να εξακολουθεί να συνδέεται στενά με τις γάτες και τη Διάνα να μεταμορφώνεται σε γάτα (συγκεκριμένα στις Μεταμορφώσεις του Οβιδίου, όταν οι Ρωμαίοι θεοί κατέφυγαν στην Αίγυπτο).
Στην Ευρώπη ίσως το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα υπάρχει στη σκανδιναβική μυθολογία: Η Φρέιγια, η θεά της γονιμότητας, του έρωτα και της τύχης, επέβαινε σε άρμα με επικεφαλής δύο αρσενικές γάτες.
Στην αρχαία Κίνα, η καταπολέμηση των παρασίτων και η γονιμότητα ανατέθηκαν στη θεά γάτα, Li Shou. Πότε, λοιπόν, η συσχέτιση μεταξύ γυναικών και γατών -κυρίως στη Δύση- έγινε πιο αρνητική και αμφιλεγόμενη;
Η προέλευση της σύνδεσης γάτας-γυναίκας
Η απάντηση, όπως φαίνεται, βρίσκεται στον Χριστιανισμό. «Ουσιαστικά οι γυναίκες και οι γάτες σε συνδυασμό συνδέονταν με προχριστιανικές θεές», λέει η Μάντικοτ, προσθέτοντας: «τις οποίες η εκκλησία θα αποδοκίμαζε και θα μπορούσε να είναι η ρίζα ορισμένων από τις υποψίες που αργότερα εξερράγησαν με τις δίκες μαγισσών».
(Οι δίκες μαγισσών ήταν σειρά ακροάσεων εναντίον ανθρώπων, κυρίως γυναικών, που κατηγορούνταν ότι ασκούσαν μαγεία. Οι ένοχες καταδικάζονταν σε εκτέλεση).
Στο βιβλίο της The Cat and the Human Imagination (Η γάτα και η ανθρώπινη φαντασία), η Κάθριν Μ. Ρότζερς γράφει ότι κατά τον Μεσαίωνα η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία έβλεπε τις ελεύθερα περιπλανώμενες ανύπαντρες γυναίκες υπό το ίδιο πρίσμα με τις θηλυκές γάτες που περιφέρονται.
Ακόμη αργότερα, για να εξαλειφθούν στην Ευρώπη οι μη χριστιανικές πεποιθήσεις, όλες οι μη χριστιανικές θεότητες στιγματίστηκαν ως κακές και οι γάτες ανακηρύχθηκαν τσιράκια του Σατανά (γάτες και σατανισμός που λέμε…). Ακολούθησε ένα πλήθος θρησκευτικής προπαγάνδας που περιέγραφε είτε τις γυναίκες, είτε τις γάτες, είτε και τα δύο ως κακά.
Το 1233, ο Πάπας Γρηγόριος εξέδωσε το Vox in Rama, ένα διάταγμα που περιέγραφε το «πρόβλημα» της Ευρώπης με τις μη χριστιανικές θρησκείες, κατηγορώντας τες ότι συμμετείχαν σε σατανιστικές λατρείες, ενώ περιέγραφε τις τελετουργίες αυτών των λατρειών με σχολαστικές λεπτομέρειες.
Σύμφωνα με το βιβλίο του Ντόναλντ Γ. Ένγκελς «Classical Cats: The Rise and Fall of the Sacred Cat, το παπικό αυτό διάταγμα έδινε «θεϊκή έγκριση για την εξόντωση της γάτας, ιδίως των μαύρων γατών, και την εξόντωση των θηλυκών ιδιοκτητών τους».
Όταν η Άγκνες Γουοτερχάους εκτελέστηκε στην πρώτη δίκη μαγισσών της Αγγλίας το 1566, ομολόγησε ότι ο οικείος της (ένα υπερφυσικό πνεύμα που χρησίμευε ως σύντροφος μιας μάγισσας) ήταν μια γάτα με το όνομα Sathan (Σατανάς), η οποία αργότερα μετατράπηκε σε βάτραχο.
Η 63χρονη απαγχονίστηκε, σφυρηλατώντας για πάντα τη σύνδεση γάτας-γυναίκας-μάγισσας, όπως αυτή έφτασε στις ΗΠΑ, μέχρι το τέλος των δικών για τις μάγισσες του Σάλεμ.
«Οι γάτες είναι ανεξάρτητες και συχνά έξυπνες -πράγματα που στο παρελθόν, αν οι άνθρωποι προσπαθούσαν να ελέγξουν τις γυναίκες, δεν θα ήθελαν να είναι», εξηγεί η Μάντικοτ. Με πολλούς τρόπους, αυτό ανέτρεψε τη χριστιανική ιεραρχική διάταξη της ζωής στη Γη, όπου ο άνδρας ήταν στην κορυφή.
Η Κάθριν Μ. Ρότζερς αναπτύσσει περαιτέρω αυτή την ιδέα, γράφοντας: «Οι γάτες αντιπροσωπεύουν βολικά αυτό για το οποίο οι άνδρες παραπονιούνται εδώ και καιρό και πικρά για τις γυναίκες: δεν υπακούουν και δεν αγαπούν αρκετά. Οι άνδρες που δεν μπορούν να ελέγξουν τις γυναίκες όπως θα ήθελαν, τις συνδέουν με τα ζώα που δεν μπορούν να ελεγχθούν».
Δεν είναι περίεργο, λοιπόν, που οι γάτες εμφανίζονταν σε αμερικανικά σκίτσα κατά του δικαιώματος ψήφου στις αρχές του 20ού αιώνα, προκειμένου να διακωμωδήσουν και να μειώσουν το γυναικείο κίνημα.
Αυτή η συσχέτιση γάτων και γυναικών αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης αλληλεπίδρασης μεταξύ ανθρώπων και ζώων, όπως λέει στο BBC η καθηγήτρια Φιόνα Πρόμπιν-Ράπσεϊ, μελετήτρια στο Πανεπιστήμιο του Wollongong, η οποία προσεγγίζει τις μελέτες για τα ζώα από μια φεμινιστική μετα-αποικιακή προοπτική.
«Οι ιδέες που έχουμε για τα ζώα τροφοδοτούν τις ιδέες για το φύλο», λέει. «Χρησιμοποιούμε συστηματικά τροπικά ζώα για να μιλήσουμε για το φύλο και να αστυνομεύσουμε τις έμφυλες συμπεριφορές («σκύλα», «κότα», «επιβήτορας», «κούγκαρ»), καθώς και για τη φυλή και τον ρατσισμό, ο οποίος χρησιμοποιεί πάντα τροπικά ζώα για να αποανθρωποποιήσει και να αρνηθεί την ανθρωπιά των άλλων».
Cat ladies στη λαϊκή κουλτούρα
Εκεί που κάποτε οι ανύπαντρες γυναίκες αποκαλούνταν γεροντοκόρες, επικρίνοντάς τες για την οικονομική επιβάρυνση των συγγενών τους, οι ανύπαντρες γυναίκες που είχαν γάτες θεωρούνταν διπλά καταδικασμένες.
Μέχρι τη βικτοριανή εποχή ο δεσμός αυτός είχε μπει στο πολιτιστικό περιβάλλον. Το 1880, η εφημερίδα The Dundee Courier δήλωνε: «Η γεροντοκόρη δεν θα ήταν τυπική της τάξης της χωρίς τη γάτα» και ότι «η μία δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς την άλλη».
Αυτό το μοτίβο της μίας γυναίκας και της γάτας διατηρήθηκε μέχρι και τον 20ό αιώνα, φτάνοντας ίσως στο ποπ-πολιτιστικό του ζενίθ το 1976, με την κυκλοφορία του ντοκιμαντέρ Grey Gardens.
Τα θέματά του ήταν η Έντιθ Μπουβιέ Μπέαλ «Little Edie» και η μητέρα της Έντιθ Έγουινγκ Μπουβιέ Μπέαλ «Big Edie» -και οι δύο συγγενείς της Ζακλίν Κένεντι Ωνάση- και Grey Gardens ήταν το όνομα του σπιτιού 14 υπνοδωματίων στο Ανατολικό Λονδίνο της Νέας Υόρκης που κατοικούσαν μαζί.
Ήταν ένα σπίτι κατακλυσμένο από δεκάδες γάτες, κονσέρβες φαγητού και σκουπίδια γέμιζαν τα πατώματα του σπιτιού, ενώ ο χώρος του ήταν μολυσμένος από υπερτροφική βλάστηση. Το ντοκιμαντέρ ήταν, κατά κάποιον τρόπο, μια προειδοποιητική ιστορία για το τι γίνεται με μια γυναίκα όταν μένει χωρίς άντρα: Η Big Edie ήταν διαζευγμένη και η Little Edie δεν παντρεύτηκε ποτέ.
«Το στερεότυπο της γυναίκας – γάτας βοηθάει στην επισήμανση των γυναικών που θεωρούνται απαράδεκτες από την άποψη των πατριαρχικών κοινωνικών προσδοκιών», επισημαίνει η Μάντικοτ.
«Οι Cat Ladies είναι συχνά μεγαλύτερες σε ηλικία, ανύπαντρες και άτεκνες, και η κοινωνία λέει στις γυναίκες ότι αυτό πρέπει να θεωρείται αποτυχία. Αν δεν συμμορφωθείς με αυτό που περιμένουν από σένα, τότε μπορεί να καταλήξεις όχι απλώς μόνη, αλλά αν έχεις γάτες, δεν υπάρχει δρόμος επιστροφής και πρέπει να οδηγηθείς στο ακραίο σημείο των Grey Gardens της εξαθλίωσης και της αποσεξουαλικοποίησης».
Το Grey Gardens έθεσε το πρότυπο για τις Cat Ladies στην οθόνη στις δεκαετίες που ακολούθησαν. Τόσο η Μισέλ Φάιφερ όσο και η Χάλι Μπέρι στους ρόλους της Catwoman σχετίζονταν με Cat Ladies (στο Batman Returns (1992) η Φάιφερ ήταν μία – στο Catwoman (2004) η Μπέρι, κατά μία έννοια, καθοδηγείται από μία), η Mrs Deagle από το Gremlins (1984), η Eleanor Abernathy από το The Simpsons (πρώτη εμφάνιση 1988) και ο Robert De Niro ως γατογυναίκα στο SNL (2004).
Πολύ νωρίτερα η Ναστάζια Κίνσκι στο Cat People ακολουθούσε το πεπρωμένο της και μεταμορφωνόταν σε γάτα.
Στην ταινία The LEGO Movie (2014) εμφανίζεται μια Cat Ladies, η κυρία Scratchen-Post, ιδιοκτήτρια περίπου 20 γατών.
Οι Cat Ladies έχουν εμφανιστεί και στη λογοτεχνία: πανομοιότυπες με τις μεταγενέστερες αναπαραστάσεις τους στην οθόνη: τόσο στη βιβλιογραφική όσο και στην κινηματογραφική εκδοχή του The Clockwork Orange, η θεία Τζέιν του καθηγητή Pringle στη σειρά Jeeves and Wooster του PG Wodehouse και η δεσποινίς Καρολάιν Πέρκχαουζ στο The Sittaford Mystery της Αγκάθα Κρίστι.
Πιο πρόσφατα, ο φόβος -και η προειδοποιητική ιστορία- για τις γάτες και τις γυναίκες που έχει διαποτίσει τη λαϊκή κουλτούρα προσφέρει, σε κάποιο βαθμό, κωμική ανακούφιση.
Στο Gilmore Girls (2000-07), η πρόσφατα ελεύθερη Lorelai καλεί την κόρη της Rory όταν πρώτα μια γάτα και μετά δύο εμφανίζονται στο κατώφλι της: «Ξέρουν. Οι γάτες ξέρουν… Είμαι μόνη μου. Μάλλον πρέπει να αρχίσω να μαζεύω εφημερίδες και περιοδικά, να βρω ένα μπλε μπουρνούζι, να χάσω τα μπροστινά μου δόντια».
Παρομοίως, σε ένα επεισόδιο του Crazy Ex-Girlfriend (2015-19), η Ρεμπέκα αστειεύεται με τους φίλους της σε ένα μουσικό νούμερο ότι θα γίνει Cat Lady όταν βρεθεί μόνη της. Με άλλα λόγια, το μοτίβο της Cat Lady είναι πλέον, ως επί το πλείστον, ένα πλήρες κλισέ.
Σπάζοντας τα στερεότυπα
Ωστόσο, αυτά τα χιλιοειπωμένα στερεότυπα περί Cat Lady έχουν σήμερα μια φθίνουσα πορεία. Οι γυναίκες έχουν μεγαλύτερη ελευθερία και δύναμη να υπάρχουν έξω από τα ιστορικά «πρότυπα»: περισσότερες επιλέγουν να είναι ανύπαντρες και να μην έχουν παιδιά -έχουν μεγαλύτερη εξουσία στον εργασιακό χώρο, και η χρήση της λέξης «γεροντοκόρη», η οποία είχε βγει από τη μόδα, έχει πρόσφατα ανακτηθεί από τις φεμινίστριες.
Ακόμη και ο όρος «cat lady» χρησιμοποιείται πλέον ευρέως και με υπερηφάνεια από πολλούς ιδιοκτήτες γατών -συμπεριλαμβανομένων διασημοτήτων όπως η Τέιλορ Σουίφτ- στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης.
«Υπάρχουν τόσα πολλά θαυμάσια παραδείγματα των φιλικών σχέσεων μεταξύ γυναικών και γατών που είναι αυτό που πραγματικά είναι, μια θετική, ωραία και φυσιολογική σχέση κατοικίδιων ζώων, και όχι το στερεότυπο», λέει η Μάντικοτ.
Την ίδια ώρα φαίνεται ότι η αντιπρόεδρος Κάμαλα Χάρις είναι ένα από τα υποκείμενα-στόχος των σχολίων του Τζ. Ντ. Βανς για την «άτεκνη Cat Lady» -δεν είναι ούτε άτεκνη (είναι μητριά δύο παιδιών), ούτε έχει γάτα, ωστόσο η ιστορική σημασία, και το συμπέρασμα, παραμένουν.
Εάν μια γυναίκα -ή ένα άτομο οποιουδήποτε φύλου- επιλέξει να αγκαλιάσει την ιδιότητα της «Cat Lady» (είτε έχει γάτα είτε όχι), τότε ίσως η επιλογή να φορέσει αυτή την ταμπέλα θα πρέπει να είναι δική της και μόνο δική της και να μην της την αποδίδει κάποιος άλλος.
