Περιεχόμενα
Όποιος επιχειρήσει να κάνει μια ανάλυση της Ισπανίας χωρίς να αναφερθεί στις «εθνικότητες» που την αποτελούν είναι το ίδιο σα να προσπαθεί να αναλύσει τον μουσακά ενώ έχει γευθεί μόνο τη μπεσαμέλ. Η Ισπανία είναι μια μοναδική περίπτωση στα παγκόσμια χρονικά.
Γράφει ο Αργύρης Παγαρτάνης
Μια χώρα που ακροβατεί ανάμεσα στον εθνικισμό και τον τοπικισμό, που παλεύει να κρατήσει μια εθνική συνοχή, αλλά παράλληλα να τονίσει και τις ιδιαιτερότητες συγκεκριμένων ομάδων από τους κατοίκους της. Ιδιαιτερότητες γλωσσικές και πολιτιστικές κατά κύριο λόγο, οι οποίες όμως μπορούν να εξελιχθούν σε εθνικές.
Ακόμα κι αυτοί που έχουν ασχοληθεί ελάχιστα με την Ισπανία έχουν ακούσει για τους Καταλανούς και τους Βάσκους και τις προσπάθειες κάποιων απ’ αυτούς να διαμελίσουν τη χώρα. H Ισπανία, όμως, στο σύνολό της είναι κάτι πολύ πιο σύνθετο απ’ αυτό. Φαίνεται και στο πολιτικό σκηνικό αυτό: Ούτε ένα, ούτε δύο, αλλά 28 (!) πολιτικά κόμματα που φιλοδοξούν να προστατέψουν τοπικά, τοπικιστικά και «εθνολογικά» συμφέροντα παίρνουν μέρος στις εκλογές της Κυριακής 23 Ιουλίου. Κι όπως δείχνουν τα πράγματα, πολλά απ’ αυτά θα έχουν εκπροσώπους στο Κοινοβούλιο και τη Γερουσία, αλλά και λόγο στο μέλλον.
Καταλανοί: Ο Γκαουντί και ο Νταλί
Αν ρωτήσετε έναν μετριοπαθή Καταλανό, θα καταλάβετε γιατί θεωρούν τους εαυτούς τους κάτι τελείως διαφορετικό από τους άλλους Ισπανούς. Είναι τέτοιες οι ιστορικές και πολιτιστικές τους αναφορές που αισθάνονται συνεχώς ότι έχουν αδικηθεί από τις συγκυρίες. Αν είχαν εξελιχθεί λίγο διαφορετικά τα πράγματα, τα καταλανικά θα ήταν σήμερα η κυρίαρχη γλώσσα σ’ όλη την Ισπανία κι όχι τα καστιλιάνικα.
Η ιστορία λέει ότι Καταλανοί ήταν οι πρώτοι ευγενείς που οργάνωσαν στρατό και πέτυχαν όχι μόνο να σταματήσουν την προέλαση των Αράβων στην ανατολική πλευρά των Πυρηναίων (στη σημερινή Γαλλία). Αυτοί ξεκίνησαν και τη σειρά πολένων, που στην ισπανική ιστορία είναι γνωστοί ως Reconquista (Ανάκτηση), όταν τα χριστιανικά βασίλεια του βορρά έδιωξαν τους Άραβες από την Ιβηρική χερσόνησο. Η πολιτιστική κληρονομία, η λογοτεχνία, η μουσική, η αισθητική καλλιέργεια που είχαν οι Καταλανοί από τον 10ο αιώνα μ.Χ., όταν άρχισαν να αναφέρονται ως ξεχωριστός λαός, θεωρούν ότι έβαλε τις βάσεις για την ιδιαίτερη ταυτότητά τους.
Το 1137 μ.Χ. η κομητεία της Βαρκελώνης, η οποία περιείχε τις περισσότερες καταλανικές χώρες, ενώθηκε με το γειτονικό της βασίλειο της Αραγωνίας. Το κοινό βασίλειο επεκτάθηκε στη σημερινή περιοχή της Βαλένθια και των Βαλεαρίδων νήσων (Μαγιόρκα, Μινόρκα, Ίμπιζα).
Οι καταλανικές χώρες ενώθηκαν με την Καστίλλη, την κεντρική Ισπανία, μ’ ένα γάμο. Το 1469 η βασίλισσα της Καστίλλης Ισαβέλλα Α’ και ο Φερδινάνδος Β’, διάδοχος του θρόνου της Αραγωνίας, ένωσαν όχι μόνο τις ζωές τους, αλλά και τα εδάφη τους, τους θησαυρούς τους και τους στρατούς τους. Αυτός ο γάμος είναι η αρχή της Ισπανίας όπως τη γνωρίζουμε σήμερα. Το ενωμένο βασίλειο έδιωξε και τους τελευταίους Άραβες από την Αλντάμπρα της Ανδαλουσίας και χρηματοδότησε την αποστολή του Κολόμβου στην Αμερική, όπου τους έφερε αμύθητους θησαυρούς και τεράστια εδαφική επέκταση.
Παρά το ότι υπήρχε από τότε μια προσπάθεια ενοποίησης της γλώσσας και της κουλτούρας, οι Καταλανοί αντιστάθηκαν. Κράτησαν τη γλώσσα και τη λογοτεχνία τους. Ακόμη και σήμερα αυτοθαυμάζονται για τον Σαλβαδόρ Νταλί και τον Άντονι Γκαουντί και την Μονσεράτ Καμπαγέ, τα πιο διάσημα τέκνα του πολιτισμού τους.
Στην Καταλωνία ανέκαθεν υπήρχε εθνικιστικό κίνημα, άλλωστε και πολλά πολιτικά κόμματα έχουν τέτοιες βλέψεις, που ξεκινούν από την μεγαλύτερη αυτονομία (και διαχείριση των οικονομικών πόρων, από τα λεφτά ξεκινούν όλα) μέχρι την πλήρη ανεξαρτησία. Η τελευταία χρονικά προσπάθεια, που έγινε το 2017, ήταν και η σοβαρότερη, με τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος για την ανεξαρτησία, το οποίο παρά το συντριπτικό του αποτέλεσμα (92% υπέρ) απορρίφθηκε ως αντισυνταγματικό από την ισπανική κυβέρνηση. Οι δε ηγέτες της Καταλωνίας εκείνη την περίοδο αντιμετωπίζουν ακόμα διώξεις.
Βάσκοι: Οι περήφανοι και γενναίοι ψηλοί
Οι Βάσκοι είναι ένας αρχαίος λαός στην Ιβηρική κι όχι μια εθνογραφική ομάδα. Η βασκική γλώσσα, άλλωστε, δεν συγκαταλέγεται στις ρωμανικές γλώσσες, όπως η ισπανική και οι άλλες που έχουν αναγνωριστεί ως μειονοτικές γλώσσες στην Ισπανία. Για να το ξεκαθαρίσουμε περισσότερο, αν κάποιος μιλήσει καταλανικά ή γαλιθιανά, ο καστιλιάνος θα τον καταλάβει και τούμπαλιν. Αν μιλήσει κάποιος βασκικά, δεν θα τον καταλάβει κανείς.
Το όνομα «Βάσκος» έρχεται από το αρχαίο πρόθεμα «bars», το οποίο σημαίνει κατά περίπτωση «άνθρωποι των βουνών», «περήφανοι», «γενναίοι» και «ψηλοί». Αναφέρονται πρώτη φορά σε αρχαία γεωγραφικά και εθνογραφικά κείμενα, όπως αυτά του Στράβωνα και του Πλίνιου, ως αυτόχθονες κάτοικοι της βορειοανατολικής Ισπανίας και της νοτιοδυτικής Γαλλίας. Η συνεχής πίεση που δέχονταν από τις επιθέσεις των γειτονικών βασιλείων τους ανάγκασε να αποσυρθούν στα βουνά και στις κοιλάδες μέχρι τις ακτές του Βισκαϊκού Κόλπου, στην περιοχή που ονομάζεται ακόμα και σήμερα Χώρα των Βάσκων.
Ένας λαός περήφανος και πολεμοχαρής, δύσκολο να κατακτηθεί, τον οποίο οι βασιλείς τόσο της ενωμένης Ισπανίας, όσο και της Γαλλίας τον άφησαν επί αιώνες στην ησυχία του. Μετά τη Γαλλική Επανάσταση του 1789 καταργήθηκαν στη Γαλλία όλα τα ιδιαίτερα προνόμια των κοινοτήτων. Το ίδιο συνέβη και στην Ισπανία με τους Καρλικούς Πολέμους (1839, 1876), όταν οι Βάσκοι υποστήριξαν τη λάθος πλευρά.
Από τότε στην Ισπανία οι Βάσκοι ψάχνουν να βρουν τι ακριβώς είναι. Κάποιοι έχουν συμβιβαστεί με το ότι αποτελούν κομμάτι του ισπανικού κράτους, απλά θέλουν να διατηρήσουν τη γλώσσα και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους. Κάποιοι άλλοι θέλουν κάτι περισσότερο. Και το διεκδίκησαν στο παρελθόν με πολύ βίαιο τρόπο. Η ΕΤΑ, η οργάνωση των Βάσκων εθνικιστών που χαρακτηρίστηκε τρομοκρατική απ’ όλο τον κόσμο, ξεκίνησε τη δράση της το 1959 και την έληξε επισήμως το 2018 (από το 2010 είχε ανακοινώσει μονομερή εκεχειρία), μετά από δεκάδες βομβιστικές επιθέσεις και δολοφονίες, που στοίχισαν τη ζωή σε εκατοντάδες πολίτες, ακόμα και σε τυφλά χτυπήματα.
Το Εθνικιστικό Κόμμα των Βάσκων (PNB/EAJ) είναι παραδοσιακά το σημαντικότερο σε τοπικό επίπεδο, αλλά υπάρχουν και άλλα. Τα περισσότερα απ’ αυτά διαφοροποιούνται πολιτικά, αλλά θέλουν να υποδηλώσουν την διαφοροποίηση των Βάσκων από το να ψηφίσουν τα παραδοσιακά κόμματα, τα οποία κατεβάζουν υποψήφιους σε όλη την Ισπανία. Η διάθεση, πάντως, για πλήρη ανεξαρτησία φθίνει συνεχώς τα τελευταία χρόνια.
Γαλιθιάνοι, Ανδαλουσιάνοι, Κανάριοι: Στις άκρες της Ισπανίας
Εκτός από αυτά τα δύο «έθνη» μέσα στην Ισπανία, υπάρχουν και άλλες ομάδες κατοίκων που διεκδικούν ανάλογα προνόμια και εκπροσώπηση, με βάση τις γεωγραφικές, γλωσσικες, ιστορικές και πολιτιστικές ιδιαιτερότητές τους.
Οι Γαλιθιάνοι είναι οι κάτοικοι της Γαλικίας, του βορειοδυτικού κομματιού της Ισπανίας, το οποίο βρίσκεται ακριβώς πάνω από την Πορτογαλία. Απόγονοι κελτικών φυλών και με ιστορικές ρίζες πια με τα άλλα κέλτικα έθνη (Ιρλανδούς, Ουαλούς, Βρετόνους κτλ.) μιλούν μια γλώσσα που την καταλαβαίνει (με κάποια δυσκολία, είναι αλήθεια) όχι μόνο αυτός που μιλάει τα κλασικά ισπανικά, αλλά και αυτός που μιλάει πορτογαλικά!
Από τις πιο συντηρητικές περιοχές της Ισπανίας (από εκεί καταγόταν ο δικτάτορας Φράνκο) και από αυτές που μάτωσαν περισσότερο πληθυσμιακά με την αθρόα μετανάστευση στις ισπανόφωνες χώρες της Κεντρικής και Νότιας Αμερικής, η Γαλικία άρχισε από τη δεκαετία του 1980 να διεκδικεί την αυτόνομη πολιτιστική και πολιτική της ανάπτυξη. Το Γαλικιανό Εθνικιστικό Μπλοκ (BNG) είδε μια αλματώδη αύξηση υποστήριξης στις περιφερειακές εκλογές του 2020, όταν και πήρε 19 από τις 75 έδρες του τοπικού κοινοβουλίου. Από τις αρχές του 2000 είχε να δει τέτοια νούμερα. Αν τα επαναλάβει στις εθνικές εκλογές, θα εξασφαλίσει τουλάχιστον δύο έδρες.
Οι Ανδαλουσιάνοι είναι οι κάτοικοι του ισπανικού νότου, του τελευταίου κομματιού της Ιβηρικής που απελευθερώθηκε από τους Άραβες. Δεν υπήρξε ποτέ αυτόνομη κτήση ή ανεξάρτητο βασίλειο, αλλά η αραβική επίδραση είναι ακόμα υπαρκτή όχι μόνο στα ονόματα και στις τοποθεσίες, αλλά και στον ψυχισμό των κατοίκων. Η Ανδαλουσία είναι η περιοχή με την μεγαλύτερη συγκέντρωση Ρομά στην Ισπανία (πάνω από 15% του τοπικού πληθυσμού) και παραδοσιακά τη μεγαλύτερη ανεργία σε ολόκληρη τη χώρα, με νούμερα που αγγίζουν και το 25%.
Για την ώρα το κίνημα για μια εντελώς αυτόνομη ανδαλουσιανή περιοχή δεν έχει αυτό που λέμε ρεύμα. Τα κόμματα που αποφάσισαν να εκπροσωπήσουν τον ανδαλουσιανό εθνικισμό έχουν ακροαριστερή προέλευση και ρητορική και οι τοπικές κοινωνίες δυσκολεύονται να εγκαταλείψουν το PSOE (το παραδοσιακό σοσιαλιστικό κόμμα της Ισπανίας) για κάτι αριστερότερο.
Όσοι έχουν επισκεφθεί τα Κανάρια Νησιά γνωρίζουν ότι βρίσκονται πολύ μακριά από τις ισπανικές ακτές. Στην ουσία αποτελούν συνέχεια της αφρικανικής ενδοχώρας. Η Ισπανία κατέχει αυτά τα πανέμορφα νησιά από τον 16ο αιώνα και με τις πολιτικές εξόντωσης που εφάρμοσε και στην Αμερική εξαφάνισε τους Γκουάντσες, τους αυτόχθονες κατοίκους. Με τον καιρό, όμως, οι ντόπιοι ανέπτυξαν έναν δικό τους εθνικισμό, ο οποίος δυνάμωσε όχι μόνο εξαιτίας της απόστασης από τη μαμά πατρίδα, αλλά και της οικονομικής ανάπτυξης μέσω του τουρισμού.
O Συνασπισμός των Καναρίων (Coalicion Canaria) δημιουργήθηκε το 1993 για να ενώσει όλες τις εθνικιστικές δυνάμεις των νησιών. Τυπικά δεν έχει πολιτικό πρόσημο, αν και οι περισσότεροι ψηφοφόροι του χαρακτηρίζονται ως δεξιοί. Στο τοπικό κοινοβούλιο των Καναρίων έκανε κουμάντο από το 1995 ως το 2019. Στις εκλογές που έγιναν πριν δύο μήνες (28 Μαϊου) αναδείχτηκε δεύτερη δύναμη (21,84%) και συμμετέχει πάλι στον κυβερνητικό συνασπισμό. Τα εθνικιστικά κόμματα των Καναρίων θα έχουν τουλάχιστον 3 βουλευτές και 2 γερουσιαστές μετά τις εκλογές.
* Κεντρική φωτογραφία: Getty Images
