Από τα πιο αναγνωρίσιμα αξιοθέατα της Βοσνίας – Ερζεγοβίνης είναι τα stećci. Περίπου 60.000 από αυτά τα μεσαιωνικά πέτρινα μνημεία βρίσκονται διάσπαρτα στην ύπαιθρο της χώρας – με πολύ μικρότερο αριθμό σε γειτονικές χώρες όπως Κροατία, Σερβία και Μαυροβούνιο.
Μάλιστα τα σχέδιά τους προβληματίζουν τους ιστορικούς, αλλά συνεχίζουν να αποτελούν σύμβολο εθνικής υπερηφάνειας των πολιτών της Βοσνίας.
Τα Stećci κατασκευάστηκαν από τον 12ο έως τον 16ο αιώνα και, όπως οι ταφόπλακες σε άλλα μέρη του κόσμου, είναι σκαλισμένα με θρησκευτικούς σταυρούς, αλλά και με σχέδια τα οποία υποδηλώνουν την κοινωνική θέση ή το επάγγελμα του νεκρού, όπως για παράδειγμα, όπλα, σκηνές κυνηγιού κ.α.
Ορισμένα stećci έχουν κυριλλικές επιγραφές που περιέχουν πληροφορίες για τον νεκρό, καθώς και φιλοσοφικές παρατηρήσεις, όπως ο επιτάφιος Viganj Milošević , ο οποίος γράφει: «Ήμουν κάποτε όπως είσαι και θα είσαι όπως είμαι». Αυτές οι επιγραφές αποκαλύπτουν λεπτομέρειες για τα επίπεδα μόρφωσης της εποχής.
Η λέξη stećci (που είναι ο πληθυντικός του stećak ) προέρχεται από το ρήμα stajati , που σημαίνει «στέκομαι» γιατί σκοπός τους ήταν να σταθούν πάνω από τον τάφο του νεκρού έτσι ώστε να αναγνωρίζεται. Λόγω της ιστορικής και πολιτιστικής τους σημασίας, τα stećci έχουν εγγραφεί στον Κατάλογο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της Unesco για την «εξαιρετική παγκόσμια αξία τους».
Σύμφωνα με τη διευθύντρια του Ιστορικού Μουσείου της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης , Elma Hašimbegović, μια από τις πιο ενδιαφέρουσες πτυχές των stećci είναι πώς αντιπροσωπεύουν «τη συγχώνευση διαφορετικών επιρροών – Ανατολικής, Δυτικής, Μεσογειακής, Βυζαντινής και Κεντρικής Ευρώπης, Καθολικής, Ορθόδοξης αλλά και την επιρροή του λατινικού και κυριλλικού αλφάβητου».
Ιστορικά, το έδαφος της σύγχρονης Βοσνίας και Ερζεγοβίνης υπήρξε τόπος συνάντησης διαφόρων πολιτισμών και θρησκειών. Η Ορθόδοξη, η Καθολική και η Βοσνιακή εκκλησία (μια μεσαιωνική εκκλησία που υπήρχε μεταξύ του 12ου και του 15ου αιώνα) συνυπήρχαν στη μεσαιωνική Βοσνία, και πολλοί μελετητές συμφωνούν ότι οι stećci χρησιμοποιήθηκαν από οπαδούς και των τριών θρησκευτικών ομάδων.
Ορισμένοι ειδικοί πιστεύουν ότι οι stećci δημιουργήθηκαν από τους Βογόμιλους, μια χριστιανική αίρεση. Μια λιγότερο δημοφιλής θεωρία τους συνδέει με τους Βλάχους, έναν νομαδικό πληθυσμό που ζούσε τότε στα Βαλκάνια. Είναι ενδιαφέρον ότι από τότε που οι ανθρωπολόγοι άρχισαν να μελετούν τα stećci στα τέλη του 19ου αιώνα, οι Σέρβοι, οι Κροάτες και οι Βόσνιοι (οι τρεις εθνότητες που αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης σήμερα) προσπάθησαν όλοι να ισχυριστούν ότι το stećci είναι δικό τους.
Ανάμεσα στα καλύτερα διατηρημένα και πιο πολύτιμα από αυτά τα μνημεία παγκόσμιας κληρονομιάς είναι το Radimlja.
Το πιο διάσημο σύμβολο της τοποθεσίας – καθώς και η πρώτη εικόνα που έρχεται στο μυαλό για τους περισσότερους Βόσνιους και Ερζεγοβινούς όταν σκέφτονται το stećci – είναι μια απεικόνιση μιας ανδρικής φιγούρας χαραγμένη σε μια από τις επιτύμβιες στήλες της νεκρόπολης, σηκώνοντας το δεξί του χέρι ενώ το αριστερό κρατά ένα τόξο και ένα βέλος. Μερικοί ανθρωπολόγοι πιστεύουν ότι θα μπορούσε να αντιπροσωπεύει μια χειρονομία προσευχής στον Ήλιο ή τη Σελήνη.
Το μοτίβο του υψωμένου χεριού είναι επίσης κοινό στο έργο του Βόσνιου ποιητή Mehmedalija Mak Dizdar, ο οποίος μεγάλωσε κοντά στη Radimlja. Το «Stone Sleeper», το αριστούργημα του 1966, εμπνεύστηκε από σχέδια και επιγραφές stećci και θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα λογοτεχνικά έργα στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη. Τα ποιήματα του Dizdar ξύπνησαν ξανά τους Βόσνιους και Ερζεγοβινούς στη σημασία αυτών των λίθων και μας υπενθύμισαν να τιμούμε το παρελθόν μας ενώ αγκαλιάζουμε την ταυτότητά μας.
Ακολουθώντας τα βήματα του Dizdar, νεότεροι Βόσνιοι καλλιτέχνες Ερζεγοβίνης άρχισαν πρόσφατα να εξερευνούν τα stećci και να τα ενσωματώνουν στα έργα τους. Ο γλύπτης Adis Elias Fejzić ερμηνεύει το παρόν και το μέλλον του έθνους κοιτάζοντας το παρελθόν του. «Δεν ξέρω τι είδαν οι δημιουργοί των αρχαίων stećci στις πέτρες τους και τι ήθελαν από αυτές, αλλά ξέρω τι βλέπω σε αυτές. Γι’ αυτό αναβιώνω αυτήν την παράδοση μετά από αρκετούς αιώνες με το γλυπτό τους» είπε ο Fejzić .
Ένα από τα γλυπτά του Fejzić που μοιάζει με stećci στέκεται μπροστά από το Κοινοβούλιο της Αυστραλίας στην Καμπέρα, ως δώρο από τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη στην Αυστραλία. Ένα άλλο ανεγέρθηκε στο Odense της Δανίας, κατόπιν αιτήματος των Βόσνιων Ερζεγοβινών προσφύγων που ζουν εκεί. Η πλειονότητα των έργων του, ωστόσο, είναι στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη.
«Με το stećci, είμαι πιο άμεσα συνδεδεμένος με τη βοσνιακή και καλλιτεχνική μας καταγωγή», είπε ο Fejzić. «Το stećci αποτελεί μια «μηχανή του χρόνου» με την οποία επικοινωνώ τόσο εύκολα και γρήγορα με τη δική μου αντίληψη και δημιουργικότητα με παραδόσεις και στυλ από το παρελθόν μας».
Τα Stećci έχουν εμπνεύσει τα έργα της βραβευμένης εικονογράφου και σχεδιάστριας Aleksandra Nina Knežević, η οποία έχει κάνει εικονογραφήσεις για βιβλία και άλλα έργα βασισμένα στις επιτύμβιες στήλες. «Αυτό που βρίσκω πολύ ελκυστικό είναι ότι τα μοτίβα που εμφανίζονται πάνω τους γιορτάζουν την αγάπη, τη ζωή, τη χαρά και μια γενικά θετική στάση. Αυτό αποκαλύπτει την ευαισθησία και τις επιθυμίες των ανθρώπων εκείνης της εποχής, των προγόνων μας, και λέει πολλά για την κληρονομιά μας, τον χαρακτήρα μας και τη φύση μας».
Ενώ πολλοί καλλιτέχνες αναφέρονται στα stećci με υπερηφάνεια, πολλά μνημεία παραμένουν παραμελημένα από τις τοπικές αρχές, όπως για παράδειγμα το Radimlja, το οποίο βρίσκεται στον κατάλογο των απειλούμενων εθνικών μνημείων επειδή κοντά του χτίστηκε μια βιομηχανική ζώνη. Τα μέσα ενημέρωσης αναφέρουν συχνά περιπτώσεις ζημιών στα stećci, ωστόσο ο κόσμος ελπίζει ότι οι αρχές θα κάνουν ό,τι μπορούν προκειμένου να διατηρηθούν.
