Περιεχόμενα
Το αρχαίο όνομα της περιοχής που βρίσκεται το σημερινό Ιράκ είναι Μεσοποταμία. Είναι, μάλιστα, τόσο εμβληματικό που πέρασε ακριβώς έτσι, ως γεωγραφικός όρος, και στη διεθνή χαρτογραφία (Mesopotamia). Ένας όνομα που σημαίνει ακριβώς αυτό που λέει, τη γη ανάμεσα σε δύο μεγάλους ποταμούς, τον Τίγρη και τον Ευφράτη. Με άφθονο νερό, εννοείται.
Εκεί, όπως λένε οι ειδικοί, βρίσκεται το λίκνο του σύγχρονου ανθρώπινου πολιτισμού. Το εύφορο έδαφος με την φυσική άρδευση από τα ποτάμια έπεισε τους ανθρώπους να εγκαταλείψουν τη νομαδική ζωή, να σταματήσουν να είναι κυνηγοί και βοσκοί, και να γίνουν αγρότες. Και οι αγρότες έφτιαξαν οικισμούς, χωριά, μεγάλες πόλεις. Και οι πόλεις έφτιαξαν συστήματα διοίκησης, συστήματα γραφής, συστήματα αρίθμησης, αλλά και τέχνες και μουσική. Όλα όσα εννοούμε με τον όρο «πολιτισμός».
Το κύριο στοιχείο της ανθρώπινης πολιτιστικής προόδου είναι, λοιπόν, το νερό. Το οποίο ποτέ δεν έλλειπε από την περιοχή στα 5.000 αδιάλειπτα χρόνια ανθρώπινης παρουσίας.
«Ποτέ δεν έλειπε». Χρόνος που αναφέρεται στο παρελθόν. Διότι αν κάποιος ταξιδέψει τώρα στην περιοχή, και ειδικά στο νότιο τμήμα της, εκεί που τα δύο ποτάμια ενώνονται σ’ ένα θηριώδες δέλτα, θα διαπιστώσει ότι το νερό λείπει. Σε τέτοιο βαθμό, που αλλάζει όχι μόνο το τοπίο, αλλά και τη ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων.
Στέλνει μηνύματα αυτή η λειψυδρία σ’ αυτή την περιοχή, την πιο εύφορη του πλανήτη. Μόνο που οι άνθρωποι αδιαφορούν. Μεταθέτουν τις λύσεις γι’ αργότερα. Και δεν συνειδητοποιούν ότι το «αργότερα» είναι πια πολύ αργά.
Βενετία της Ανατολής και άχρηστα γεφύρια
Η ευφορία της περιοχής δεν είναι κάτι αρχαίο, ούτε καν παλιό. Ακόμα και στα μέσα του 20ου αιώνα η Βασόρα, το μεγαλύτερο λιμάνι του νότιου Ιράκ, ήταν γνωστή ως η «Βενετία της Ανατολής» για τα κανάλια της. Δεκάδες μικρές βάρκες που μοιάζουν με γόνδολες ανεβοκατέβαιναν στα κανάλια και συνέδεαν τις κατοικημένες γειτονιές της. Αλλά τώρα, σύμφωνα με τις επίσημες μετρήσεις, το 40% του Ιράκ έχει σκεπαστεί από την άμμο της ερήμου, η οποία καταπίνει δεκάδες χιλιάδες στρέμματα καλλιεργήσιμης γης κάθε χρόνο.
Μιλάμε για μια έκταση 138.000 τ.χλμ. Λίγο μεγαλύτερη από ολόκληρη την Ελλάδα.
Οι λόγοι είναι πολλοί. Κυριότερος, βέβαια, η κλιματική αλλαγή και η ερημοποίηση. Σε αυτά προστίθενται η αδύναμη διακυβέρνηση του κράτους, ο διαρκώς αυξανόμενος πληθυσμός, οι κακές σχέσεις με τους γείτονες και η σπατάλη του διαθέσιμου νερού σε απαρχαιωμένες τεχνικές άρδευσης.
Το αποτέλεσμα είναι η αλλαγή στις ζωές των ανθρώπων. Το Ιράκ έχει γίνει η πέμπτη πιο ευάλωτη χώρα στην κλιματική αλλαγή στον πλανήτη και η μοναδική που δεν είναι νησί. Η καλλιεργήσιμη γη μειώνεται κι αυξάνονται οι εντάσεις μεταξύ των χωριών. Ο κόσμος μεταναστεύει μαζικά στις πόλεις, το νερό μετατρέπεται σε αλατόνερο και δεν το πίνουν ούτε τα ζώα, αυξάνονται οι μολυσματικές ασθένειες.
Οι ντόπιοι θυμούνται ότι ακόμα και πριν 20 χρόνια υπήρχε πολύ νερό. Τόσο που να βοηθάει όχι μόνο τις καλλιέργειες, αλλά και την υγρασία της περιοχής, τους φοίνικες που άνθιζαν και μεγάλωναν, τα παιδιά που πιτσιλίζονταν στα αρδευτικά κανάλια. Απ’ αυτό το τοπίο έχουν μείνει μόνο κάποιες γέφυρες, οι οποίες δεν παίζουν πια κανένα ρόλο. Τα ξέχειλα κανάλια έχουν μεταβληθεί σε ρυάκια, όσα έχουν ακόμα νερό. Μπορεί να τα περάσει κάποιος με τα πόδια. Οι περισσότεροι φοίνικες έχουν ξεραθεί.
Νερό σε βαρέλια από την κυβέρνηση
Το πόσιμο νερό προέρχεται από την κυβέρνηση σε κόκκινα πλαστικά βαρέλια, σε μερίδες περίπου 160 γαλονιών το μήνα ανά οικογένεια. Ακόμη και όταν χρησιμοποιείται με φειδώ, διαρκεί μόλις μια εβδομάδα, όταν υπάρχει ζέστη.
Μόλις τις δεκαετίες του 1970 και του 1980, το υπουργείο Υδάτων του Ιράκ κατασκεύασε τεχνητές λίμνες και φράγματα για να συγκρατήσει την τεράστια ετήσια υπερχείλιση από τις χειμερινές βροχές και το λιώσιμο του χιονιού που αναβλύζει από τα βουνά του Ταύρου, τις πηγές του Τίγρη και του Ευφράτη. Σήμερα η περιοχή γίνεται ολοένα και πιο ζεστή. Σύμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις, η Μέση Ανατολή και η ανατολική Μεσόγειος θα μπορούσαν να θερμανθούν κατά 5 βαθμούς Κελσίου (!)ή ακόμη περισσότερο κατά τη διάρκεια αυτού του αιώνα.
Το νερό των δύο ποταμών πηγάζει από μεγάλες οροσειρές, οι οποίες βρίσκονται στο έδαφος της Τουρκίας. Από το 1974, η Τουρκία έχει κατασκευάσει 22 φράγματα, υδροηλεκτρικούς σταθμούς και έργα άρδευσης στους ποταμούς Τίγρη και Ευφράτη. Στις αρχές της δεκαετίας του 2000, το Ιράν άρχισε να κατασκευάζει περισσότερα από δώδεκα μικρότερα φράγματα και σήραγγες στους παραπόταμους του Τίγρη.
Ο αντίκτυπος ήταν κάτι παραπάνω από εμφανής: Το νερό που ρέει στο Ιράκ έχει πέσει σχεδόν 50% στον Ευφράτη και περίπου 30% στον Τίγρη από τότε που ξεκίνησε η κατασκευή του μεγάλου φράγματος τη δεκαετία του 1970.
Η περιοχή έχει και σπουδαία στρατηγική σημασία, αλλά και πετρελαϊκή. Μετά την αμερικανική εισβολή στο Ιράκ και την απομάκρυνση του Σαντάμ Χουσεϊν ήλθε η Αλ Κάιντα να εγκατασταθεί στην περιοχή και να κάνει κουμάντο. Πολύς κόσμος αποφάσισε να φύγει, άφησε σπίτια και καλλιέργειες να ρημάξουν.
Το 2021, το υπουργείο Υδάτων του Ιράκ απείλησε να σύρει το Ιράν στο Διεθνές Δικαστήριο Δικαιοσύνης επειδή του πήρε το νερό. Αλλά η κυβέρνηση του Ιράκ που κυριαρχείται από σιίτες, η οποία είναι κοντά στους ηγέτες της Τεχεράνης, απέσυρε το θέμα.
Το φαινόμενο, βέβαια, δεν είναι μόνο τοπικό. Πολλά σύγχρονα έθνη έχουν προχωρήσει στην επίθεση για να εξασφαλίσουν ότι οι λαοί τους έχουν αρκετό νερό. Η Αιθιοπία έχει περάσει χρόνια χτίζοντας ένα κολοσσιαίο φράγμα στον Νείλο, προκαλώντας φόβο και θυμό από την Αίγυπτο κατάντη. Η Κίνα έχει κάνει το ίδιο με το Μεκόνγκ. Τα έθνη της Κεντρικής Ασίας (κυρίως απόγονοι της ΕΣΣΔ) είχαν μια μακροχρόνια διαμάχη για τους ποταμούς Αμού Ντάρια και Σιρ Ντάρια, οι οποίοι έχουν αποστραγγιστεί σε τρομακτικό βαθμό.
Τετραπλάσιος πληθυσμός σε 50 χρόνια
Η μεγάλη αύξηση του πληθυσμού είναι ένα ακόμα σημαντικό θέμα. Το 1975, όταν η Τουρκία άρχιζε να κατασκευάζει τα φράγματά της, δηλαδή να ελέγχει το νερό, ο πληθυσμός του Ιράκ ήταν 11,5 εκατομμύρια. Τώρα έχει ξεπεράσει τα 44, σύμφωνα με τις διεθνείς στατιστικές.
Στο παρελθόν, το λιώσιμο του χιονιού και οι βροχές φούσκωσαν μερικές φορές τα ποτάμια της περιοχής. Ώθησαν, λοιπόν, την Τουρκία και το Ιράν να μοιραστούν περισσότερο νερό με το Ιράκ. Αλλά το μέλλον φαίνεται απίθανο να προσφέρει νερό με τέτοια γαλαντομία. Ήδη, το Ιράκ δεν έχει αρκετό νερό για να καλύψει τις ανάγκες του, σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα. Αλλά μέχρι το 2035 το έλλειμμα νερού θα μπορούσε να διευρυνθεί σημαντικά, περιορίζοντας την εγχώρια προσφορά τροφίμων της χώρας και την οικονομία στο σύνολό της.
Το Ιράκ έχει ζητήσει πολλές φορές από την Τουρκία να αυξήσει τις ροές. Αλλά το καλοκαίρι του 2022, στο αποκορύφωμα της περσινής ξηρασίας, ο πρεσβευτής της Τουρκίας στο Ιράκ απάντησε στα αιτήματα του Ιράκ για περισσότερο νερό διαμαρτυρόμενος ότι οι Ιρακινοί το σπαταλούσαν. Κάλεσε, μάλιστα, καλώντας την ιρακινή κυβέρνηση να λάβει «άμεσα μέτρα για τη μείωση των απορριμμάτων».
Τα παράπονα της Τουρκίας για το Ιράκ δεν είναι αβάσιμα. Οι προσπάθειες άρδευσης του Ιράκ χάνουν μεγάλες ποσότητες από την εξάτμιση και την απορροή. Το νερό χώνεται σε χωμάτινα κανάλια, διαρρέει σκουριασμένους σωλήνες και τρέχει μετά τη χρήση του στην πλημμυρική άρδευση. Έτσι γινόταν τα τελευταία 6.000 χρόνια.
Η κατάσταση είναι ακόμα πιο εμφανής και στην περιοχή των ελών, στο δέλτα των δύο ποταμών. Ο Σαντάμ Χουσεΐν αποστράγγισε τα έλη του περίπου 90 τοις εκατό του νερού τους για να στερήσει από τους εχθρούς του ένα μέρος για να κρυφτεί στις καλαμιές και τα μικρά νησιά που σχηματίζονταν στο δέλτα. Μετά την ανατροπή του, για λίγο το νερό ανέκαμψε. Η ξηρασία, όμως, έδωσε τη χαριστική βολή. Νησιά που κάποτε φιλοξενούσαν δεκάδες οικογένειες ερημώνουν, ενώ άλλα περικυκλώνονται από μια φλογερή έκταση με ξερά χόρτα και καλάμια.
Το υπουργείο Υδάτων υφίσταται ακόμα. Αλλά οι κινήσεις του είναι περιορισμένες. Οι άνθρωποι καταλαβαίνουν το πρόβλημα, αλλά δεν έχουν λεφτά για να το λύσουν. Έτσι λένε. Αλλά το να πειστούν οι αγρότες να αλλάξουν ήλθε αργά. Υπήρχαν μόλις 120 σύγχρονα αρδευτικά συστήματα στην περιοχή, τα οποία μάλιστα οι αγρότες πλήρωσαν από μόνοι τους.
Το πράγμα δεν πάει άλλο μ’ αυτό το ρυθμό. Αλλά οι κάτοικοι μοιάζουν να έχουν υποταχθεί στη μοίρα τους. Δεν ζητούν πια από το κράτος. Μόνο προσεύχονται.
** Με πληροφορίες από New York Times.
