Μπαίνοντας στο χώρο του Ινστιτούτου Ψυχικής και Σεξουαλικής Υγείας, στον πρώτο όροφο μιας πολυκατοικίας κρυμμένη δίπλα στην πολύβουη Κηφισίας, δύο πράγματα κυριαρχούν: Οι ευμεγέθεις πίνακες στον τόνο του οινοπνευματί και η τζαζ μουσική. Η ευγενής υπάλληλος με βάζει στο χώρο αναμονής, ένα από τα ανεξάρτητα σαλονάκια που εξασφαλίζουν διακριτικότητα. Σε λίγο, ο Θάνος Ασκητής, πάντοτε τυπικός, με το blue navy κοστούμι του, με τον αυστηρό κόμπο στη δίχρωμη γραβάτα του και τη μάσκα στο πρόσωπο, με υποδέχεται σε έναν από τους χώρους που χρησιμοποιεί για τις συνεδρίες με τους ασθενείς του.
Η στεντόρεια φωνή του είναι καθησυχαστική, παρόλο που τα λεγόμενά του καθέ άλλο παρά ενθαρρυντικά είναι. Σκέφτομαι πως είναι και αυτό ένα μέρος του «πακέτου» που θα πρέπει ένας ψυχίατρος του κύρους του να διαθέτει. Αλλά είναι και η έμφυτη ευγένειά του, η υποβόσκουσα καλλιέργειά του που λογικά «κερδίζει» κάθε ασθενή ή συνομιλητή του.
Του ζήτησα να μου περιγράψει τι συμβαίνει αυτή τη στιγμή στη χώρα, τρία χρόνια μετά το ξέσπασμα της πανδημίας. Πώς μας επηρέασε, τι πάει καλά με τη σεξουαλικότητα των Ελλήνων και τι όχι. Στα επόμενα σαράντα λεπτά που διήρκεσε η συνέντευξη, ο διδάκτωρ Ψυχιατρικής του Πανεπιστημίου Αθηνών και καθηγητής Ψυχιατρικής στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο Κύπρου (E.U.C) στον τομέα Κοινωνικής Ψυχιατρικής, «φιλοτεχνεί ένα σκαρίφημα» της σεξουαλικής ζωής των Ελλήνων. Απομένει να κρίνετε εσείς, πόσο όμορφο είναι:
Πώς η πανδημία άλλαξε τον τρόπο που οι Έλληνες κάνουν σεξ;
Η πανδημία μας άλλαξε τη ζωή. Μας σοκάρισε στην αρχή, όταν διαπιστώσαμε πως ένας ιός σκοτώνει -ειδικά μετά τα όσα συνέβησαν στη βόρεια Ιταλία αντιληφθήκαμε πόσο σοβαρά είναι τα πράγματα. Τις πρώτες ημέρες του lockdown είχαμε την αίσθηση πως είμαστε σε διακοπές. Απολαμβάναμε τη χαλαρότητα της ζωής μας στο σπίτι μας. Δεν βίωσαν, όμως, όλοι τον εγκλεισμο με τον ίδιο τρόπο. Υπήρξαν δύο κατηγορίες: Στην πρώτη, ήταν όσοι σταμάτησαν να τρέχουν για το μερομάκατο και πλέον δεν είχαν το άγχος της δουλειάς. Η δεύτερη, είχε να κάνει με εκείνους που συνειδητοποίησαν πως δεν «χωράνε» μέσα στο σπίτι τους, πως είναι «ξένο σώμα».
Τα άτομα της δεύτερης κατηγορία, άρχισαν να βιώνουν τα προβλήματα στην επικοινωνία και στη συμπεριφορά. Είχαν απορρυθμιστεί. Συνειδητοποίησαν πως η επαγγελματική τους δραστηριότητα κάλυπτε και τις προσωπικές ανάγκες, πιθανώς και προσωπικά μυστικά. Η πανδημία λειτούργησε καταλυτικά στον τρόπο που βλέπουμε τη ζωή μας. Έπειτα από τρία χρόνια, πλέον, μπορούμε να δούμε ξεκάθαρα πως δεν είμαστε αυτοί που ήμασταν πριν από το 2019.
Τι έχει αλλάξει;
Κατά πρώτον, ο τρόπος που σκεφτόμαστε. Είμαστε περισσότερο θυμωμένοι, πιο φοβικοί, λιγότερο «εύκαμπτοι». Όλα αυτά αποτυπώνονται περισσότερο στους νέους άνθρωπους, ιδιαίτερα της ηλικίας 25-34. Αυτοί χτυπήθηκαν περισσότερο από όλους, απορρυθμίστηκαν επαγγελματικά… Μπήκε στη ζωή τους η τηλεργασία, για παράδειγμα, που εξακολουθεί να υφίσταται.
Η Κρίση στις Σχέσεις, η Απομυθοποίηση, ο Αυνανισμός και η Βία…
Τι συνέβη όμως με τα ζευγάρια, παντρεμένα ή μη;
Τα ζευγάρια έχασαν τον «μύθο» τους. Ειδικά τα παράνομα ζευγάρια, απομακρύνθηκαν. Τα μόνιμα ζευγάρια, αν ήταν καλά, κέρδισαν παροδικά, από την κοντινή επαφή, αλλά κάποια στιγμή κουράστηκαν, λόγω της έλλειψης κοινωνικότητας. Δεν είχαν ανανέωση, χρώμα…
Το σεξ πέρασε πολλαπλές μεταβολές: Την πρώτη περίοδο αυξήθηκε. Τη δεύτερη, έπεσε κατακόρυφα. Ο φόβος, η αγωνία, ο πανικός και οι ειδήσεις, οι οποίες ήταν μαύρες (διασωληνώσεις, θάνατοι), απομάκρυνε την επιθυμία για σεξουαλική επαφή, αφού και η σεξουαλική συμπεριφορά ενοχοποιήθηκε εξαιτίας της πιθανής μόλυνσης.
Πρέπει να γνωρίζουμε ότι η πόρνη και η κοινή γυναίκα «παίζει» πολύ στην εποχή μας. Τα τελευταία 20 χρόνια η πορνεία έχει σχεδόν τριπλασιαστεί. Οι περισσότεροι άνθρωποι, πλέον, έχουν σεξουαλικές επαφές είτε μέσω της πορνείας, είτε μέσω της εικονικής πραγματικότητας -το ίντερνετ. Το τελευταίο, αύξησε τους αυνάνες.
Εκείνοι που δεν μπορούσαν να έχουν μια κρυφή σεξουαλική επαφή, παντρεμένοι και μη, οι οποίοι έχουν επαφές με πόρνες, αλλά δεν μπορούσαν να πάνε με πόρνες λόγω του εγκλεισμού, στράφηκαν στα πορνό σάιτ. Έτσι, «φωτογράφιζαν» τον εαυτό τους μέσα από αυτά που παρακολουθούσαν, με αποτέλεσμα να εθιστούν στον αυνανισμό. Σύμφωνα με τα στοιχεία που διαθέτουμε από τους πελάτες μας, ένα 45% των αντρών έχει στραφεί στον αυνανισμό -άντρες που δεν αυνανιζόταν πριν.
Υπάρχουν βέβαια και εκείνοι που αφέθηκαν, οι οποίοι δεν περιποιούνται τον εαυτό τους κι «έχασαν την εικόνα τους». Έμειναν κλεισμένοι στο σπίτι τους, δεν πλενόντουσαν, άρχισαν να παχαίνουν… Με τον τρόπο αυτό, διαφοροποιήθηκε σημαντικά και ο τρόπος επικοινωνίας της εικόνας τους.
Δεν το είχαν ανάγκη…
Ακριβώς! Αυτό, όμως, τους μαράζωσε. Είδαν πως δεν είναι αναγκαίο να πλένονται και να ξυρίζονται καθημερινά -από τη στιγμή που ήταν κλεισμένοι. Να πάνε, πού; Και αν θα έβγαιναν θα φορούσαν μάσκα. Η μάσκα περιόρισε την εικόνα του προσώπου. Πολλοί αρχισαν να αφήνουν γένια -ενώ ξυριζόντουσαν πριν, ή παραμέλησαν τα δόντια τους -όσο και αν σου φαίνεται περίεργο. Δηλαδή έπεσε πάρα πολύ η ποιότητα ζωής των ανθρώπων, λόγω της πανδημίας.
Επίσης, αυξήθηκε η βία, η οποία βέβαια προϋπήρχε λόγω της οικονομικής κρίσης. Με την πανδημία, όμως, η βία έγινε εντονότερη. Η οικονομική κρίση είχε ζορίσει πολύ τα ζευγάρια, έφερε χωρισμούς και διαζύγια, ενώ πολλά παιδιά δεν γεννήθηκαν. Η πανδημία ήρθε για να χειροτερέψει ακόμη περισσότερο
τα πράγματα. Φόρτωσε με επιπλέον εντάσεις τα ζευγάρια, η οικογενειακή βία σχεδόν τριπλασιάστηκε, με βίαιες συμπεριφορές τόσο των αντρών, όσο και των γυναικών.
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να πούμε πως η βία του άντρα είναι πάντοτε τιμωρητική. Υπάρχει και η βία της γυναίκας, όμως, η οποία δεν προβάλλεται πολύ. Και αυτό γιατί η αντρική βία είναι πιο εκρηκτική και φτάνει μέχρι και στη δολοφονία.
Έτσι, κάποια σπίτια εν καιρώ εγκλεισμού μετατράπηκαν σε μια χύτρα στην οποία δεν υπήρχε βαλβίδα διαφυγής. Κι επειδή υπάρχει μερίδα αντρών, διαχρονικά, η οποία δεν αποδέχεται το αίσθημα της απόρριψης, τι κάνει; Αρχίζει να χτυπάει, με αποτέλεσμα κάποιοι να φτάνουν μέχρι και τη δολοφονία. Πάντοτε ο άντρας είναι πιο «αδύναμος» και πιο συναισθηματικός, σε σχέση με τη γυναίκα. Το κοινωνικό του προφίλ, η σύνδεσή του με τη οικογένειά του και κυρίως με τη μητέρα του, τον καθορίζει ως έναν άνθρωπο που δεν μπορεί να αποδεχτεί την άρνηση και την απόρριψη. Διαχρονικά. Όλα αυτά τα επέτεινε η πανδημία.
Υπήρχε όμως και κάτι άλλο που πρέπει να ειπωθεί: Η πανδημία συσχετίζεται με την οικονομική κρίση, αφού οι άνθρωποι χαμήλωσαν πολύ το επίπεδο ζωής τους. Η υγεία είναι κοινωνική υποθέση. Αν δεν έχω να πληρώσω τον γιατρό, ένα καλό σύστημα υποστήριξης, γίνομαι πιο ευάλωτος στο ανοσοποιητικό μου, άρα και πιο ευάλωτος στις ιώσεις. Όταν εμφανίστηκε αυτός ο ιός, λοιπόν, ήμασταν σημαντικά ευάλωτοι. Δεν είχαμε ούτε ψυχολογία, ούτε τη σωματική υγεία. Το χρήμα είναι ο σημαντικότερος συντελεστής της ζωής μας. Μπορεί το χρήμα να μην φέρνει την ευτυχία, αλλά προσφέρει όλα εκείνα τα εφόδια για να μπορούμε να ανταποκρίθουμε σε όσα φέρνει η ζωή.
Στον τομέα της σεξουαλικής ζωής;
Εκεί χάθηκαν πάρα πολλές παράνομες και ανοιχτές σχέσεις, που λόγω της απόστασης δεν μπορούσαν να συντηρηθούν. Αλλά δεν φάνηκε να «ανεβαίνει» η σεξουαλική μας ζωή με τον εγκλεισμό. Έπεσε, μάλιστα, κατά 40%. Και ήταν οι γυναίκες εκείνες που στις περισσότερες περιπτώσεις έχασαν το σεξουαλικό τους ενδιαφέρον.
Ούτως ή άλλως, στις χρόνιες σχέσεις, είναι το ενδιαφέρον της γυναίκας που ατονεί πρώτο. Κατά ένα σημαντικό ποσοστό περιορίστηκαν, όμως, και οι περιπτώσεις της απιστίας. Η αναπλήρωση, όμως, ήρθε μέσω του αυνανισμού.
Η πανδημία έφερε και αύξηση των ουσιών. Μπήκε περισσότερο αλκοόλ στα σπίτια και ήρθαν εξαρτήσεις με την κατανάλωση ψυχοφαρμάκων και ηρεμιστικών χαπιών, αλλά και χασίς. Ένα καταθλιπτικό φάσμα περιέβαλλε τη συμπεριφορά μας, ενώ και η αϋπνία δημιούργησε επιπλέον προβλήματα στην καθημερινότητά μας.
Η Σεξουαλικότητα μετά την Πανδημία
Σήμερα που βρίσκομαστε;
Ουσιαστικά «αγκαλιά» με το διαδίκτυο. Ήδη από το 2010 κι έπειτα, με την οικονομική κρίση, οι άνθρωποι μοιράζονται τη ζωή τους εκεί. Οι άνθρωποι δεν είχαν χρήματα να βγουν έξω, δεν κάνανε σχέσεις και στράφηκαν στο ίντερνετ. Αυξήθηκαν οι παρα-φιλίες, οι σεξουαλικές διαστροφές, η πορνογραφία και ο αυνανισμός.
Οι διαπροσωπικές σχέσεις έχουν πολύ αρνητικό αποτύπωμα. Η ανάγκη των ανθρώπων για διαπροσωπικές σχέσεις μειώθηκε, αποσυνδέθηκε η διαπροσωπική ζωή και παρατηρείται έλλειψη κινήτρου στους νέους ανθρώπους για να διαμορφώσουν μια σχέση.
Θα περίμενε κανείς πως οι άνθρωποι που είχαν κλειστεί στα σπίτια τους τον καιρό της πανδημίας, με το τέλος της, θα έβγαιναν έξω με ορμή, για να ζήσουν όσα στερήθηκαν, να κάνουν σεξ, να συνάψουν σχέσεις. Συνέβη αυτό;
Όχι! Το μόνο που συνέβη ήταν μια κοινωνική σούπα. Βγήκαμε στους δρόμους, ναι, αλλά βγήκαμε για να πούμε απλά ότι βγήκαμε. Αναπτύχθηκαν κοινωνικές σχέσεις, αλλά όχι διαπροσωπικές. Αυτό είναι ένα ερώτημα που μας προβληματίζει τώρα. Γιατί οι άνθρωποι δεν θέλουν σχέσεις;
Οι άνθρωποι έχουν χάσει το ενδιαφέρον τους για τους άλλους, έχει αυξηθεί η ατομικότητα, η εγωκεντρικότητα, η άρνηση, ο φόβος, η οικονομική συμπίεση που σήμερα επιστρέφει με μεγάλη ορμή. Ξέρετε, ακόμη και ο πόλεμος στην Ουκρανία μας επηρεάζει, αφού η σεξουαλικότητα δεν είναι αποσυνδεδεμένη από την ψυχολογία μας. Γιατί, τι είναι σεξ; Σεξ είναι μια πολύ σημαντική επαφή δύο ή περισσοτέρων ανθρώπων που έχουν σκοπό να χαρούν. Αν όμως έχω μαυρίλα μέσα μου, τότε η σεξουαλικότητα πέφτει, για αυτό και ευημερεί στις περιόδους ευμάρειας. Τώρα βιώνουμε μια περίοδο Decadence (σσ. Παρακμής) σε μια πτώση των σχέσεων και των διαπροσωπικών αξιών. Υπάρχει και η κατάθλιψη, την οποία τώρα τη βιώνουμε με την τραγωδία των Τεμπών.
Η Έλλειψη Επικοινωνίας και ο «Θάνατος» του Γάμου
Βλέπετε τις νέες γενιές να διαφοροποιούνται στη σεξουαλική συμπεριφορά, σε σχέση με ό, τι παραδοσιακά συνέβαινε;
Όχι. Είναι σε πολύ χειρότερο επίπεδο. Οι νέοι έχουν ταυτιστεί πολύ με την ατομική αναζήτηση της σεξουαλικότητας. Φοβούνται τη σχέση. Μην ξεχνάτε πόσο επηρέασαν οι αποκαλύψεις του κινήματος #metoo σε παγκόσμια κλίμακα. Βγήκαν πράγματα πολύ δυσάρεστα για τη σχέση των δύο φύλων. Βγήκαν γυναίκες, οι οποίες μίλησαν ανοικτά για την κακοποίησή τους, τον βιασμό τους, από άντρες που χρησιμοποιούσαν την εξουσία τους… Ας θυμηθούμε τον Γουάινστιν, τον περίφημο παραγωγό.
Οι σημερινοί άνθρωποι δεν έχουν ανάγκη τη συντροφικότητα. Δείτε το δημογραφικό. Οι δυτικές κοινωνίες έχουν φύγει από τον γάμο, έχει τελειώσει ως θεσμός. Ο γάμος δεν υφίσταταται πλέον, έχουμε πάει στο σύμφωνο συμβίωσης, που και εγώ είχα υπογράψει ως ειδικός. Βλέπουμε εναλλακτικές μορφές συνύπαρξης ανθρώπων που ήθελαν να γίνουν γονείς. Γιατί, από τη μία πλευρά, η φύση μας και κυρίως η θηλυκή φύση, έχει ανάγκη τη μητρότητα. Υπάρχει στο DNA της γυναίκας ο γαμέτης, ο θηλυκός να γονιμοποιηθεί.
Ο άντρας, όμως, έχει αλλάξει πάρα πολύ από αυτό που ήταν στη δεκαετία του 60. Έφερε ένα πολύ διαφορετικό μοντέλο, φοβικό, δειλό ή βίαιο… Γιατί, ό, τι είναι ακραίο δημιουργεί αντιθετική στάση. Αυτό που ονομάζεται Passive-Aggressive. Δηλαδή, πολύ πιο εύκολα ένας δειλός άντρας θα σηκώσει το όπλο και θα δολοφονήσει τη γυναίκα. Δεν θα τη διεκδικήσει, θα τη σκοτώσει. Γιατί δεν ξέρει να διεκδικεί. Και μετά δηλητηριάζεται από μια τοξικότητα που προβάλλεται διαδικτυακά, αλλά και τηλεοπτικά, από ένα διαφορετικό μοντέλο για τη σχέση των δύο φύλων. Αυτός αισθάνεται πως δεν το έχει, είτε γιατί δεν έχει την ύλη, είτε γιατί δεν αισθάνεται επιτυχημένος…
Πλέον, βλέπουμε όλα τα πρότυπα που αναπτύχθηκαν μετά την απελευθέρωση των δύο φύλων να καταρρίπτονται. Ιστορικά, ήταν στο περίφημο Φεστιβάλ του Γούντσοκ, το 1969, όπου καταγράφηκε σχηματοποιημένη η αναγκαιότητα των δύο φύλων να έρθουν πιο κοντά, με το unisex lifestyle: Τα αγόρια και τα κορίτσια ντυνόντουσαν με τζιν, άφηναν μακριά μαλλιά…
Και φτάσαμε στο σήμερα, όπου τα δύο φύλα δεν επικοινωνούν, δεν εκφράζονται, παρότι έχουν εσωτερικές ανάγκες, οι οποίες και δεν εκδηλώνονται. Άρα χάνονται μέσα από το αναπτυξιακό μοντέλο… Ο άνθρωπος φαίνεται περισσότερο να γίνεται Primitive (μτφ. Πρωτόγονος) ή Silent (μτφ. Σιωπηλός), να μπαίνει στη σιωπή του, στην κατάθλιψη.
Τα σημερινά παιδιά, δυστυχώς, δεν μπορούν να εκφραστούν σε λόγο, ούτε μπορούν να διαχειριστούν την επικοινωνία τους και αντιγράφουν συνεχώς πρότυπα και συμπεριφορές χάνοντας με αυτόν τον τρόπο την αυθεντικότητά τους.
Η Χαμένη Παιδική Εφηβεία
Βλέπετε να υπάρχει μια διαφορά στον τρόπο που κινούνται τα 15χρονα αγόρια του σήμερα, σε σχέση με εκείνα του 1990;
Ναι. Σήμερα στα παιδιά μας δίνουμε τα πάντα. Το σημερινό παιδί μπορεί να κάνει τα πάντα με ένα smartphone. Υπάρχει περισσότερη ελευθεριότητα, αλλά όχι ελευθερία. Το υπογραμμίζω γιατί η ελευθερία είναι ωριμότητα. Σήμερα έχουμε έναν ταχύτατο χρόνο, μας έφερε αυτό το πρόβλημα το ίντερνετ: πατάμε ένα κουμπί και θέλουμε ταυτόχρονα να δούμε το αποτέλεσμα. Δεν έχουμε άνεση χρόνου ή χρόνο αναμονής. Αυτή είναι και η επιτυχία του σύγχρονου μοντέλου του ανθρώπου. Όλα γίνονται πιο γρήγορα, πιο εξελικτικά και πιο απόλυτα.
Με αυτόν τον τρόπο, ήρθε μια επιτάχυνση: Η εφηβεία σήμερα δεν είναι παιδική. Ή θα είναι παθολογική, εξαρτητική, δειλή, παθητική, αποφευκτική ή θα είναι εκρηκτική, βίαιη… Θα θέλει να αντιγράψει το ανδρικό ή το γυναικείο μοντέλο σε μια ταχύτητα εξέλιξης, που το παιδί ως έφηβος, δεν μπορεί να αφομοιώσει.
Πλέον, η εφηβεία απειλείται. Επί της ουσίας απειλείται η σταδιακή μεταμόρφωση του εφήβου σε ενήλικα. Θα σας πως ένα περιστατικό που μου έκανε εντύπωση: Περπατώντας με τη σύζυγό μου στην Κηφισιά, άκουσα ένα κορίτσι που μιλούσε στο τηλέφωνο. Ήταν 12-13 χρόνων, την άκουσα να λέει πως πηγαίνει Α’ Γυμνασίου και έκλεινε ραντεβού. Φορούσε μίνι, είχε βαμμένα νύχια, είχε κινητό… Και σκέφτηκα εκείνη τη στιγμή: «Τώρα αυτό το παιδί, που δεν είναι πλέον παιδί, πώς μπορεί να διαχειριστεί τον εαυτό του σε αυτή την ηλικία; Προσβλέπει σε κάποια σεξουαλική επαφή; Ποια εικόνα περιμένει να δει; Τι προσδοκά; Και αυτός που θα βγει ραντεβού μαζί της, ποιος είναι; Είναι ένα παιδί 12 ετών; Ένας έφηβος 14 ετών; Ή ένας ενήλικας;».
Άρα μιλάμε για μια πρώιμη ανάπτυξη…
Ακριβώς! Η οποία είναι διαταραγμένη ανάπτυξη. Δεν σας λέω αισιόδοξα πράγματα, αλλά δυστυχώς αυτό παρατηρούμε. Για παράδειγμα, σήμερα, οι έφηβοι πίνουν αλκοόλ. Και οι νομοθέτες μας, το Κράτος, δεν μεριμνά με αυστηρή βάση, «τι σημαίνει για ένα παιδί 14 ετών να πιεί βότκα». Ή παίρνουν ναρκωτικά. Γιατί; Γιατί θέλουν να μιμηθούν συμπεριφορές των μεγάλων. Δεν μπορούν να αντέξουν το βάρος, αυτό που γρήγορα αναζητούν και είναι να μεγαλώσουν!
Την παλιά εποχή, που η εφηβεία ήταν παιδικοποιημένη – λέγαμε «15χρονα παιδιά» στη δεκαετία του ’60 – ήταν αποτέλεσμα επιβράδυνσης μιας συντηρητικής κοινωνίας. Αυτά τα παιδιά, όσο και αν φαίνεται παράξενο, στο μυαλό τους ήταν πιο πρωτοβουλιακά από ό, τι τα σημερινά -στα οποία σημειωτέον παρέχουμε τα πάντα.
Θυμάμαι πως, ως παιδί, από τα 9 μου, έπρεπε να πηγαίνω το ταψί με το κυριακάτικο φαγητο στο φούρνο για να το ψήσει ο φούρναρης. Όταν το άφηνα, ο φούρναρης μου έλεγε τι ώρα να επιστρέψω για να το παραλάβω. Φυσικά και δεν λέω να επιστρέψουμε σε εκείνα τα χρόνια. Λέω απλά πως τα παιδιά εκείνης της εποχής είχαν αποκτήσει το αίσθημα της ευθύνης. Δυστυχώς, οι νεοέλληνες πάσχουν σε αυτό: Δεν έχουμε μάθει να είμαστε συνεπείς. Το λέω αυτό και με αφορμή το δυστύχημα στα Τέμπη. Δεν έχει μάθει ο νεοέλληνας να είναι υπεύθυνος, να είναι συνεπής… Μεγαλώνουμε με αντιλήψεις που δημιουργήθηκαν στο παρελθόν και τις κουβαλάμε ακόμη, πως ο «Έλληνας είναι έξυπνος», «Η Ελλάδα ποτέ δεν πεθαίνει», ότι ο «Έλληνας είναι φιλότιμος». Αλλά δεν είναι υπεύθυνος. Ούτε στην προσωπική του ζωή, ούτε στην επαγγελματική του.
