Περιεχόμενα
«Οι θεοί μας έδειξαν την οργή τους. Ο Κάνε πέταξε φωτιές από το στόμα του και τα αουμάκουα, τα καλά πνεύματα, δεν μας βοήθησαν». Η σπασμένη φωνή της ηλικιωμένης Χαβανέζας, που μιλάει στην τηλεόραση με φόντο την τεράστια και θανάσιμη καταστροφή από τις φωτιές στη Χαβάη, συγκεκριμένα στο νησί Μάουι, είναι τόσο σπαρακτική που δεν σε παίρνει να κάνεις πλάκα με ανύπαρκτους θεούς και ξωτικά. Σε όλες τις κοινωνίες, άλλωστε, υπάρχουν και οι θρησκόληπτοι, που αποδίδουν όλα τα κακά στην οργή των θεών.
Επιμέλεια: Αργύρης Παγαρτάνης
Το ρεπορτάζ, ως μεμονωμένο γεγονός, δεν έχει τόση σημασία. Το αξιοσημείωτο είναι ότι εκφράζει, έστω και με ακραία θρησκόληπτο τρόπο, τον θυμό των γηγενών Χαβανέζων. Οι οποίοι έχουν γίνει ξένοι στην ίδια τους την πατρίδα, θυσίασαν την ίδια τους την ύπαρξη στο βωμό της προστασίας από την υπερδύναμη. Κι όταν χρειάστηκε αυτή η υπερδύναμη να τους προστατέψει, όχι μόνο φάνηκε αδύναμη, αλλά τους αντιμετωπίζει με αδιαφορία. Ακόμα κι ο ευαίσθητος Τζο Μπάιντεν έκανε μια αόριστη δήλωση, ότι θα επισκεφθεί τη Χαβάη «το συντομότερο δυνατόν».
Ενώ η νεαρότερη πολιτεία των ΗΠΑ συνεχίζει να καταμετρά τους νεκρούς της (ήδη ο αριθμός σκαρφάλωσε σε τριψήφιο νούμερο) ο θυμός φέρνει στην επιφάνεια το κοιμώμενο «Κίνημα Κυριαρχίας». Την προσπάθεια των γηγενών Χαβανέζων να πάρουν πίσω την πατρίδα τους, η οποία έγινε υποχείριο των ΗΠΑ χωρίς τη θέλησή τους.
Το πραξικόπημα του «βασιλιά της μπανάνας»
Κατ’ αρχάς, μια ιστορικο-γεωγραφική αναδρομή: Η Χαβάη είναι ένα σύμπλεγμα 137 ηφαιστειογενών νησιών στον κεντρικό Ειρηνικό Ωκεανό. Απ’ αυτά τα νησιά τα 8 μεγαλύτερα κατοικούνται. Ένα απ’ αυτά είναι το νησί Χαβάη, που έδωσε το όνομά του σ’ ολόκληρο το αρχιπέλαγος. Το Μάουι, όπου σημειώθηκαν οι φωτιές, είναι το δεύτερο μεγαλύτερο νησί του αρχιπελάγους, λίγο μεγαλύτερο από τη Λέσβο.
Η Χαβάη ανήκει γεωγραφικά στην περιοχή της Πολυνησίας. Από τότε που έγινε η πρώτη καταγεγραμμένη επαφή με τους Ευρωπαίους (πρώτος που πάτησε το πόδι του στα νησιά ήταν ο περιβόητος Βρετανός θαλασσοπόρος Τζέιμς Κουκ) υπήρχαν συγκρούσεις μεταξύ των νησιών για την εξουσία. Το 1795, ο βασιλιά Καμεχαμέχα ο Μέγας κατάφερε να νικήσει τους αντιπάλους του και να ενώσει τα νησιά υπό την εξουσία του.
Από το 1810, όταν και η πλειοψηφία της βασιλικής οικογένειας ασπάστηκε το Χριστιανισμό (πολλοί ιεραπόστολοι διάφορων δογμάτων έσπευσαν στην περιοχή για να «εκμοντερνίσουν» τους κατοίκους, η Χαβάη αναγνωρίστηκε ως ανεξάρτητο βασίλειο από τις δυτικές δυνάμεις. Κι έτσι ξεκίνησε το φλερτ με τα οικονομικά συμφέροντα.
Πανίσχυροι έμποροι και επιχειρηματίες, που εκμεταλλεύονταν τις τεράστιες φυτείες (κυρίως ζάχαρης και εξωτικών φρούτων, μπανάνες, ανανάδες κτλ). άρχισαν να αποκτούν πολιτική επιρροή, αφού γίνονταν «σύμβουλοι» της βασιλικής οικογένειας. Επιπλέον, η στρατηγική θέση των νησιών γινόταν ολοένα και πιο σημαντική, αφού ήταν ένα από τα ελάχιστα κέντρα ανεφοδιασμού στην περιοχή του Ειρηνικού. Όλα τα πλοία που ταξίδευαν από την ανατολική Ασία στις αμερικάνικες δυτικές ακτές έπρεπε να σταματήσουν στη Χαβάη. Στη χώρα λειτουργούσαν πάνω από 90 (!) πρεσβείες και προξενεία όλων των μεγάλων δυνάμεων.
Όσο οι βασιλιάδες εξυπηρετούσαν τα συμφέροντα, είχαν το θρόνο τους. Η χώρα λειτουργούσε ουσιαστικά σαν προτεκτοράτο των ΗΠΑ, αφού η επιρροή του αμερικανικού χρήματος ήταν πλέον παντού. Μέχρι και στο «Σύνταγμα» που ψηφίστηκε το 1887 υπήρχαν κανόνες για εξαίρεση των μεγαλοτσιφλικάδων και μεγαλοεμπόρων από την φορολογία! Το 1893 η βασίλισσα Λιλιουοκαλάνι, η οποία είχε διαδεχτεί δύο χρόνια πριν τον αδελφό της, αποφάσισε να φτιάξει καινούργιο Σύνταγμα, πολύ πιο δημοκρατικό. Δεν πρόλαβε.
Στις 17 Ιανουαρίου 1893 η βασίλισσα ανατράπηκε με πραξικόπημα. Ανέλαβε η λεγόμενη «Επιτροπή Σωτηρίας», μια επταμελής ομάδα από Αμερικανούς εμπόρους και επιχειρηματίες. Η οποία, προφανώς, επιζητούσε τη «σωτηρία» των δικών της συμφερόντων και όχι των κατοίκων. Η Χαβάη έγινε για λίγα χρόνια δημοκρατία. Τυπικά, βέβαια, αφού για όλα αποφάσιζε η πανίσχυρη Επιτροπή.
Πρόεδρός της ήταν ο Σάνφορντ Ντόουλ (Dole). Αν σας θυμίζει κάτι το όνομα, δεν κάνετε λάθος. Ήταν της γνωστής οικογενείας των μεγαλοτσιφλικάδων, που έφτιαξε μια από τις μεγαλύτερες επιχειρήσεις παγκοσμίως στο εμπόριο μπανάνας.
Χαβάη: Από περιοχή σε πολιτεία μετά το Περλ Χάρμπορ
Λίγα χρόνια αργότερα (1898), η «δημοκρατία» της Χαβάης έκανε επίσημο αίτημα στις ΗΠΑ για να ενσωματωθεί στην αμερικανική επικράτεια. Όχι ως αποικία, όπως συνέβη με άλλα νησιά του Ειρηνικού ή της Καραϊβικής (Κούβα, Φιλιππίνες κτλ.), αλλά ως κανονική περιοχή των Ηνωμένων Πολιτειών (territory). Η αμερικανική κυβέρνηση υπό τον τότε πρόεδρο Ουίλιαμ Μακίνι έβαλε κάτω τα πράγματα και δέχτηκε ότι η στρατηγική θέση των νησιών ήταν το μεγαλύτερο κίνητρο, ώστε η Χαβάη να γίνει μέρος των ΗΠΑ για πάντα. Το 1898 η Χαβάη έγινε όντως «περιοχή» των ΗΠΑ και κράτησε αυτό το στάτους ως το 1959, όταν έγινε η 50η (και τελευταία ως σήμερα) πολιτεία των ΗΠΑ.
Γιατί άργησε αυτή η διαδικασία 60 χρόνια; O κυριότερος λόγος είχε να κάνει με συμφέροντα! Οι μεγαλοτσιφλικάδες έφερναν στα νησιά φτηνό εργατικό δυναμικό, κυρίως από τις Φιλιππίνες, την Κίνα και την Ιαπωνία, για να δουλέψει στις μεγάλες φυτείες. Αν η Χαβάη γινόταν πολιτεία, αυτομάτως θα υπόκειτο σε άλλους νόμους περί μετανάστευσης, πολύ πιο αυστηρούς.
Οι περισσότεροι Χαβανέζοι δέχτηκαν τη μοίρα τους χωρίς μεγάλη αντίσταση, αλλά υπήρξε και μια μειονότητα που οργάνωσε μέχρι και αντι-πραξικόπημα, το οποίο προφανώς δεν πέτυχε. Στο μεγαλύτερο μέρος του 20ου αιώνα οι Χαβανέζοι έγιναν μειονότητα στην ίδια τους την πατρίδα. Σήμερα αποτελούν περίπου το 11% του πληθυσμού του σχεδόν 1,5 εκατομμυρίου.
Στο βωμό της οικονομικής ανάπτυξης θυσίασαν τον τρόπο ζωής τους. Είδαν τη χώρα τους να μετατρέπεται σε μια τεράστια τουριστική βιομηχανία (στην οποία οι ίδιοι έπαιζαν το ρόλο των γκαρσονιών ή των φολκλορικών χορευτών) και, φυσικά, σε μια τεράστια ναυτική βάση, του πασίγνωστου Περλ Χάρμπορ, στο νησί Οαχού. Στη βάση απασχολούνται πάνω από 75.000 στρατιωτικό προσωπικό, κάτι που σημαίνει ότι 1 στους 20 κάτοικους των νησιών είναι στρατιωτικός. Η οικονομική δραστηριότητα, πάντως, ελάχιστα τους οφέλησε. Ακόμα και σήμερα το 94% της καλλιεργήσιμης έκτασης της Χαβάης ανήκει σε 82 οικογένειες!
Παρεμπιπτόντως, η ιαπωνική επίθεση στο Περλ Χάρμπορ, που έβαλε τις ΗΠΑ στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, στην τοπική ιστορία των Χαβανέζων δεν έχει κομβική σημασία. Θεωρούν ότι αφορά άλλους, όχι τους ίδιους.
Η απολογία του Κλίντον και οι ακτιβιστές
Το πραξικόπημα του 1893 και η ανατροπή της βασίλισσας χωρίς τη θέληση του λαού είναι ακόμα και σήμερα ένα ζήτημα, που συχνά έρχεται στην επιφάνεια. Επιφανείς Χαβανέζοι νομικοί έκαναν ενέργειες κι έφεραν το θέμα μέχρι και στο Ανώτατο Συνταγματικό Δικαστήριο των ΗΠΑ, απαιτώντας είτε να τους επιστραφεί η «κυριαρχία» τους, είτε κάποιου είδους αποζημίωση από το αμερικανικό δημόσιο. Τίποτα απ’ αυτά δεν έχει επιτευχθεί.
Οι επίσημες ΗΠΑ, πάντως, φρόντισαν να ρίξουν οι ίδιες λάδι στη φωτιά. Το 1993, ακριβώς έναν αιώνα μετά το πραξικόπημα, η κυβέρνηση του τότε προέδρου Μπιλ Κλίντον είχε απευθύνει μέσω του Κογκρέσου ένα «Ψήφισμα Απολογίας», στο οποίο η Αμερική αναγνώριζε τις ευθύνες της στην παρανομία και ότι ο τοπικός πληθυσμός δεν είχε συμφωνήσει σ’ αυτό. Αυτό το ψήφισμα έχει γίνει παντιέρα για τους απανταχού θιασώτες της χαβανέζικης χειραφέτησης.
Αυτή τη στιγμή, ακριβώς 130 χρόνια μετά το πραξικόπημα, υπάρχουν ακόμα γκρουπ και ομάδες που φωνάζουν, με διαφορετική αφετηρία και διαφορετική στόχευση: Από τους νοσταλγούς της μοναρχίας, κυρίως την έκπτωτη βασιλική οικογένεια και τους συγγενείς τους, μέχρι ακτιβιστές που πιέζουν ώστε η Χαβάη να αποκτήσει καθεστώς «ελεύθερου συνδεδεμένου κράτους» με τις ΗΠΑ. Στην ουσία, δηλαδή. να λογίζεται σαν ένα κράτος όπως όλα τα άλλα, αναγνωρίζοντας και την ειδική σχέση με τις ΗΠΑ.
Οι περισσότερες οργανώσεις έχουν αναγνωρίσει ότι το να φύγουν ολοκληρωτικά οι ΗΠΑ από τη Χαβάη είναι ουτοπικό, γι’ αυτό πασχίζουν για την διατήρηση της γλώσσας και της πολιτιστικής κληρονομιάς. Η χαβανέζικη, μια γλώσσα της πολυνησιακής γλωσσικής οικογένειας, μπορεί να είναι επίσημη γλώσσα στη Χαβάη, όμως η διδασκαλία της είναι προαιρετική και τη μιλούν όλο και λιγότεροι, έχει γίνει ένα είδος φολκλόρ.
Αυτή τη στιγμή οι Χαβανέζοι είναι ο μοναδικός αυτόχθονας λαός στις ΗΠΑ που δεν έχει καθορισμένα δικαιώματα. Ακόμα και οι ινδιάνικες φυλές που είναι διάσπαρτες σε περιοχές (Reservations) σε όλη τη χώρα, οι Εσκιμώοι της Αλάσκας ή οι λιγοστοί κάτοικοι των Αλεούτιων Νησιών έχουν κατοχυρώσει (νομικά) μια μορφή περιορισμένης αυτονομίας μέσα στο αμερικάνικο έδαφος. Οι Χαβανέζοι δεν έχουν ούτε αυτό.
Μπορεί η τραγωδία της φωτιάς στο Μάουι να πυροδοτήσει άλλη φωτιά, εθνικιστικού περιεχομένου; Πολλοί αναλυτές το περιμένουν. Σε αντίθεση με άλλα «αποσχιστικά κινήματα» μέσα στις ΗΠΑ που έχουν πολύ μικρή απήχηση (του Τέξας, της Καλιφόρνια, της Αλάσκα κτλ.) στη Χαβάη η συζήτηση δεν σταμάτησε ποτέ. Κάθε εβδομάδα στο τοπικό ραδιόφωνο υπάρχουν και ειδικές εκπομπές για το θέμα, όπου ανακύπτουν νέα επιχειρήματα από τη μία ή την άλλη πλευρά.
Ο θυμός του ντόπιου πληθυσμού δεν έχει εκδηλωθεί ακόμα, αλλά όπως λένε οι κάτοικοι μπορεί να μοιάζει με το μεγαλύτερο ενεργό ηφαίστειο των νησιών, το Κιλαουέα. Το οποίο συνήθως δεν προειδοποιεί για τις εκρήξεις του, αλλά πετάει φονική λάβα στα καλά καθούμενα. Οι Χαβανέζοι αισθάνονται ότι σ’ αυτή την περίπτωση το κράτος δεν δήλωσε απλά απουσία, αλλά αδιαφορία. Και τα 2.000 χιλιόμετρα που χωρίζουν τα νησιά από την ηπειρωτική Αμερική παίζουν πράγματι ρόλο.
* Κεντρική φωτογραφία: Getty Images
