Η ιστορία των εκλογών #18 Πώς το πρώτο, σε ψήφους, κόμμα… έχασε!

Εκλογικές ιστορίες #18 – 19 Φεβρουαρίου 1956

31… και σήμερα για τις εκλογές

Ιστορικές ήταν ελληνικές βουλευτικές εκλογές του 1956 έγιναν. Αφενός ήταν οι αρχαιρεσίες στην Ελλάδα που ψήφισαν και οι γυναίκες, αφετέρου ήταν η πρώτη και τελευταία φορά που το πρώτο, σε ψήφους, κόμμα… έχασε και έμεινε αξιωματική αντιπολίτευση (!).

«Χιούµορ πολύ θα πρέπει ασφαλώς να διαθέτη ο αρµόδιος που ετακτοποίησε τα εκλογικά τµήµατα. Το 264ον γυναικών το ετοποθέτησε κάτω από το Ζωολογικόν Μουσείον. […] Κυρίες και δεσποινίδες εστάλησαν να ψηφίσουν εις το 306ον τµήµα που ετοποθετήθη εις το γκαράζ των δηµοτικών αυτοκινήτων διά τα απορρίµµατα» έγραφε η «Καθημερινή»!

Πέρασε σχεδόν ένας αιώνας μέχρις ότου καταφέρουν οι Ελληνίδες να φτάσουν στην κάλπη, έχοντας κατακτήσει πλήρως το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι στις βουλευτικές εκλογές του 1956, με τη Λίνα Τσαλδάρη της ΕΡΕ και τη Βάσω Θανασέκου της Δημοκρατικής Ένωσης να εισέρχονται στο Ελληνικό Κοινοβούλιο. Η Λίνα Τσαλδάρη έγινε και η πρώτη γυναίκα – υπουργός, καθώς ανέλαβε το Υπουργείο Κοινωνικής Πρόνοιας στην κυβέρνηση Καραμανλή. Την ίδια χρονιά εκλέχθηκε και η πρώτη γυναίκα Δήμαρχος, η Μαρία Δεσύλλα, στην Κέρκυρα.

Επτά κόμματα… εις σάρκαν μία

Το κλίμα: σε αυτήν την εκλογική αναμέτρηση συνασπίστηκαν επτά κόμματα δημιουργώντας τη Δημοκρατική Ένωση, για να αντιμετωπίσουν την Εθνική Ριζοσπαστική Ένωση που είχε ιδρύσει το 1955 ο Κωνσταντίνος Καραμανλής. Αξιοσημείωτο είναι ότι για πρώτη φορά τα αστικά κόμματα δέχθηκαν να συμμαχήσουν με την ΕΔΑ, η οποία κατηγορούνταν από την ίδρυση της το 1951 πως κυριαρχείται από κομμουνιστές. Στόχος της Δημοκρατικής Ένωσης, με την τόσο ετερογενή σύσταση, ήταν να καταλάβει την εξουσία και να διεξαγάγει εκ νέου εκλογές με αναλογικό σύστημα.

Τα επτά κόμματα που δημιούργησαν τη ΔΕ ήταν:

«Από της άκρας Δεξιάς μέχρι της άκρας Αριστεράς»

Τον πυρήνα της ΔΕ αποτελούσαν τα κόμματα του κέντρου: η ΦΔΕ του Βενιζέλου, οι Φιλελεύθεροι του Παπανδρέου, η ΕΠΕΚ του Παπαπολίτη και το ΚΑΕ του Μπαλτατζή. Δημιούργησαν τον συνασπισμό τον Δεκέμβριο του 1955, λίγο πριν ψηφιστεί το «τριφασικό». Το ενωμένο κέντρο έσπευσε να προσεγγίσει την ΕΔΑ όταν διαπίστωσε τις αυξανόμενες πιθανότητές της να αναδειχθεί σε αξιωματική αντιπολίτευση μετά τη σύμπραξή της με το Δημοκρατικό Κόμμα Εργαζόμενου Λαού (ΔΚΕΛ) των μετριοπαθών Γεώργιου Καρτάλη και Αλέξανδρου Σβώλου και την Κίνηση Εθνικής Δημοκρατικής Πρωτοβουλίας – τα τρία κόμματα είχαν συγκροτήσει το κεντροαριστερό σχήμα Εθνική Κίνηση Αλλαγής (ΕΚΑ). Το Δημοκρατικό Κέντρο και η ΕΚΑ συνενώθηκαν ως Δημοκρατική Ενωσις τον Ιανουάριο του 1956.

Μικρή έκπληξη προκάλεσε αυτή καθεαυτή η συνεννόηση παλαιών άσπονδων εχθρών του Εθνικού Διχασμού, δεδομένου ότι οι Φιλελεύθεροι και το Λαϊκό Κόμμα είχαν συνεργαστεί ήδη στις εκλογές του 1952 σαν αντισυναγερμική και αντικομμουνιστική πρόταση. Μεγαλύτερη προσοχή συγκέντρωσε η προσέγγιση με την ΕΔΑ. Μάλιστα, η ένταξη του Λαϊκού Κόμματος στη Δημοκρατική Ενωση προκάλεσε τον Καραμανλή να δηλώσει ότι η ΕΡΕ αναμετριόταν μόνη με όλους «από της άκρας Δεξιάς μέχρι της άκρας Αριστεράς».

Αλλη αξιοσημείωτη διάσταση ήταν ότι επικεφαλής της Δημοκρατικής Ενώσεως τέθηκε ο Γεώργιος Παπανδρέου, ο οποίος είχε συνεργαστεί ως ανεξάρτητος με τον Ελληνικό Συναγερμό στις εκλογές του 1952, πριν αναλάβει το 1953 τη συναρχηγία (μαζί με τον Σοφοκλή Βενιζέλο) και δύο χρόνια αργότερα (1955) την αρχηγία του Κόμματος Φιλελευθέρων. Τέλος, δεν πέρασε απαρατήρητος ο αποκλεισμός του Κόμματος Προοδευτικών από τη ΔΕ επειδή ο αρχηγός του Σπύρος Μαρκεζίνης ενσάρκωνε τις κεντρικές πολιτικές του Ελληνικού Συναγερμού.

Βάσει απογραφής… 16 ετών

Λάδι στη φωτιά έριξαν ο καθορισμός των βουλευτικών εδρών βάσει της παρωχημένης απογραφής του 1940, η δυνατότητα των στρατιωτικών και των δημοσίων υπαλλήλων να ψηφίσουν εκτός της εκλογικής τους περιφέρειας και η άρνηση του Καραμανλή να διεξαγάγει τις εκλογές υπηρεσιακή κυβέρνηση.

Ολοι αυτοί οι παράγοντες στοιχειοθέτησαν τη διαδεδομένη αντίληψη ότι η στερέωση του Κωνσταντίνου Καραμανλή στην εξουσία το 1956 στερούνταν λαϊκής νομιμοποίησης, όπως η πρωθυπουργοποίησή του τον Οκτώβριο του 1955 από τον βασιλιά Παύλο στερούνταν συνταγματικής νομιμοποίησης. Εστιάζοντας στους κυβερνητικούς χειρισμούς, η συζήτηση για τις εκλογές του 1956 συχνά υποβαθμίζει μία από τις σημαντικότερες πτυχές τους: ότι απέναντι στον Καραμανλή στάθηκε μια ετερόκλητη εκλογική συμμαχία όλων σχεδόν των κομμάτων της αντιπολίτευσης από τη Δεξιά ως την Αριστερά. Για πρώτη –και μοναδική φορά– μετά τον Εμφύλιο τα λεγόμενα αστικά κόμματα έρχονταν κάτω από την ίδια στέγη με την ΕΔΑ δίνοντας την αίσθηση λαϊκού μετώπου.

Το… απίθανο «τριφασικό» σύστημα

Το εκλογικό σύστημα: το εκλογικό σύστημα, που έγινε από τη κυβέρνηση Καραμανλή, σκοπό είχε τον περιορισμό της δύναμης της Δημοκρατικής Ένωσης, και είχε χαρακτηριστεί ως «τριφασικό» (σ.σ. μόλις είχε εμφανιστεί στη χώρα άλλωστε!) λόγω των τριών διαφορετικών συστημάτων που προέβλεπε. Συνδύαζε και το πλειοψηφικό, και το ημιανολογικό αλλά και το αναλογικό σύστημα (!).

Πρόκειται για το πλέον περίπλοκο και αμφισβητούμενο εκλογικό σύστημα διεξαγωγής εκλογών. Επρόκειτο για ένα κατά βάση πλειοψηφικό σύστημα καταγόμενο από τον βενιζελικό νόμο του 1929 για την εκλογή των γερουσιαστών που μετέβαλε την αναλογικότητα μεταξύ πρώτου και δεύτερου κόμματος ανά τύπο περιφέρειας: ήταν…

• πλειοψηφικό σε περιφέρειες που εξέλεγαν έως 3 βουλευτές
• πλειοψηφικό με περιορισμένη εκπροσώπηση του δεύτερου κόμματος ή συνασπισμού όπου εκλέγονταν 4 έως 10 βουλευτές
• αναλογικό στις μεγάλες εκλογικές περιφέρειες, όπου εκλέγονταν περισσότεροι από 10 βουλευτές.

Σοβαρό εμπόδιο για κόμματα χωρίς πανελλαδική εμβέλεια ήταν το υψηλό «κατώφλι» εισόδου στην κατανομή των εδρών ανά περιφέρεια: ένα κόμμα χρειαζόταν το 15% των έγκυρων ψηφοδελτίων στη συγκεκριμένη περιφέρεια αλλά και σε επίπεδο επικράτειας για να συμμετάσχει, ενώ για συνασπισμούς κομμάτων (σ.σ. για να… χτυπηθεί η Δημοκρατική Ένωσις) το ποσοστό ανερχόταν στο 25%.

Ο,τι να’ ναι…

Μόνο δύο κόμματα μπήκαν στη Βουλή

Τα αποτελέσματα: η ΕΡΕ, αν και συγκέντρωσε λιγότερες ψήφους από την Δημοκρατική Ένωση, κατέλαβε 165 έδρες, δηλαδή το 55% επί του συνόλου των εδρών, κατορθώνοντας να σχηματίσει αυτοδύναμη κυβέρνηση. Συγκεκριμένα πήρε 47,38% με 1.594.112 ψήφους ενώ η Δημοκρατική Ενωσις με 48,15% πανελλαδικά πήρε μονάχα 132 έδρες από τις 1.620.007 ψήφους.

Απίθανα πράγματα.

Αποτέλεσμα ήταν η ΕΡΕ με λιγότερες ψήφους πανελλαδικά (στην Ηλεία δεν εξελέγη ούτε ένας βουλευτής από την ΕΡΕ και δεύτερο κόμμα ήταν το κόμμα του Στεφανόπουλου), να λάβει περισσότερες έδρες στη Βουλή και να σχηματίσει μάλιστα αυτοδύναμη κυβέρνηση.

Στη Βουλή μπήκαν επίσης τρεις ανεξάρτητοι βουλευτές (με 0,92% συνολικά στην επικράτεια) ενώ με 2,22 έμεινε εκτός το Κόμμα Προοδευτικών του Σπύρου Μαρκεζίνη.

Κάπως έτσι εδραιώθηκε η πρώτη καραμανλική οκταετία, καθώς η ΕΡΕ νίκησε και στις επόμενες δυο εκλογικές μάχες, το 1958 (όταν η ΕΔΑ αναδείχθηκε αξιωματική αντιπολίτευση) και το 1961 (στις εκλογές “βίας και νοθείας”).

Η επιτυχία με την ΕΡΕ

Μέρος της επιτυχίας του Καραμανλή οφειλόταν στην ίδρυση ενός νέου κόμματος, της Εθνικής Ριζοσπαστικής Ενώσεως (ΕΡΕ), στις 4 Ιανουαρίου 1956. Η ΕΡΕ διεύρυνε το «κεντρώο άνοιγμα» που είχε εγκαινιάσει ο Αλέξανδρος Παπάγος το 1952 καθώς 39 από τους 165 βουλευτές της εξελέγησαν για πρώτη φορά. Τον ηγετικό πυρήνα διαμόρφωσαν στελέχη του Συναγερμού που είχαν στηρίξει τη «λύση Καραμανλή» ζητώντας πολιτικό εκσυγχρονισμό γύρω από το τρίπτυχο «ασφάλεια, σταθερότητα, ανάπτυξη» (Γεώργιος Ράλλης, Ανδρέας Αποστολίδης, Λάμπρος Ευταξίας, Σπύρος Θεοτόκης) και ανερχόμενοι φιλελεύθεροι πολιτευτές (Ευάγγελος Αβέρωφ, Κωνσταντίνος Τσάτσος, Γρηγόριος Κασιμάτης, Δημήτριος Μακρής, Αύγουστος Θεολογίτης, Δημήτριος Μανέντης κ.ά.). Νέα πρόσωπα έδωσε, επίσης, ένας στενός κύκλος συνεργατών του Καραμανλή (Νικόλαος Μάρτης, Νικόλαος Ζαρντινίδης κ.ά.).

Στην ΕΡΕ δεν συμμετείχαν οι παραγκωνισμένοι μνηστήρες του εξανεμισμένου Συναγερμού: ο Στέφανος Στεφανόπουλος απέτυχε να εκλεγεί στην Ηλεία ως ανεξάρτητος, ενώ ο Μαρκεζίνης δεν εξασφάλισε κοινοβουλευτική εκπροσώπηση με το Κόμμα Προοδευτικών. Εξαίρεση αποτέλεσε ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, ο οποίος εξελέγη στην Αχαΐα ως ανεξάρτητος συνεργαζόμενος με την ΕΡΕ.

Με την επίκληση του ριζοσπαστισμού, η ΕΡΕ επιχειρούσε να ξεφύγει από τα διλήμματα Αριστεράς-Δεξιάς, προτάσσοντας την ανάγκη μεταρρυθμίσεων εθνικού χαρακτήρα. Διακήρυσσε την εθνική ενότητα, την υπέρβαση του Διχασμού και του Εμφυλίου δίνοντας προτεραιότητα σε έργα οικονομικής ανάπτυξης και κοινωνικής ευημερίας.

Συμβολικά πρόσωπα στα υπουργεία

Το μετά: ο Κωνσταντίνος Καραμανλής στερέωσε την κυριαρχία του στο κεντροδεξιό κράμα που ο ίδιος δημιούργησε από συντηρητικά και μεταρρυθμιστικά στοιχεία των παλαιών παρατάξεων. Οι «ριζοσπάστες» του Συναγερμού ανέλαβαν σημαντικές θέσεις στην πρώτη κυβέρνηση της ΕΡΕ (1956-58): ο Ανδρέας Αποστολίδης την Αντιπροεδρία της κυβέρνησης (έως το 1957), ο Γεώργιος Ράλλης το υπουργείο Συγκοινωνιών και Δημοσίων Εργων, ο Κωνσταντίνος Παπακωνσταντίνου το υπουργείο Δικαιοσύνης.

Μετριοπαθείς συντηρητικοί ανέλαβαν επίσης νευραλγικές θέσεις: ο Αριστείδης Πρωτοπαπαδάκης το υπουργείο Εθνικής Αμύνης, ο Δημήτριος Χέλμης το υπουργείο Συντονισμού, ο Σπύρος Θεοτόκης το υπουργείο Εξωτερικών. Παλαιοί Φιλελεύθεροι εκτοξεύτηκαν στο στενό κυβερνητικό επιτελείο: ο Δημήτριος Μακρής ορίστηκε υπουργός Εσωτερικών, ο Κωνσταντίνος Τσάτσος υπουργός Προεδρίας, ο Ευάγγελος Αβέρωφ υπουργός Εξωτερικών (αντικατέστησε τον Μάιο του 1956 τον Θεοτόκη). Ιδιαίτερος ρόλος επιφυλάχθηκε στον κανελλοπουλικό Παναγή Παπαληγούρα (υπουργός Εμπορίου-Βιομηχανίας), ενώ ως πρώτη γυναίκα υπουργός ορίστηκε η Λίνα Τσαλδάρη, χήρα του ιστορικού αρχηγού του Λαϊκού Κόμματος Παναγή Τσαλδάρη (υπουργός Κοινωνικής Προνοίας), διττό σύμβολο συνέχειας και εκσυγχρονισμού.

Η υποχώρηση των Φιλελευθέρων

Πέρα από τις μετακινήσεις πολιτευτών, στις εκλογές του 1956 σημειώθηκαν καταλυτικές αλλαγές στην κοινωνική βάση των κομμάτων. Η υποχώρηση των Φιλελευθέρων σε παραδοσιακά τους προπύργια, ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές των Νέων Χωρών, τάση εμφανής ήδη το 1952, συνεχίστηκε και παγιώθηκε προς όφελος της ΕΡΕ. Η δύναμή της αυξήθηκε περαιτέρω στην Ηπειρο, τη Μακεδονία και τη Θράκη εξασφαλίζοντάς της πλειοψηφία στη Βόρεια Ελλάδα. Στην Παλαιά Ελλάδα, διατήρησε λίγο-πολύ τις επιδόσεις του Συναγερμού. Η συμμετοχή των γυναικών για πρώτη φορά σε βουλευτικές εκλογές ωφέλησε επίσης την ΕΡΕ, καθώς η γυναικεία ψήφος προτιμούσε την πολιτική σταθερότητα.

Η αποτυχία του δικομματικού πειράματος

Μέχρι τις εκλογές του 1958 ο πολιτικός ανταγωνισμός εστίασε στο Κυπριακό και την οικονομική ανάπτυξη. Από τη μαζική πολεμική εναντίον των κυβερνητικών επιλογών στο Κυπριακό ωφελήθηκε προπάντων η ΕΔΑ, η οποία πρότεινε χωρίς περιστροφές την ουδετερότητα της χώρας ανάμεσα στα δύο μπλοκ, σε αντίθεση με τις αμήχανες ενστάσεις των κεντρώων και συντηρητικών κομμάτων. Τα κόμματα αυτά δεν μπόρεσαν εξάλλου να αντικρούσουν τη δυναμική αναπτυξιακή πολιτική της κυβέρνησης με επίκεντρο τον εξηλεκτρισμό, τις υποδομές, την εκβιομηχάνιση και την αύξηση της ανταγωνιστικότητας των ελληνικών εξαγωγών.

Για να αναγνωριστεί ως «εθνική αντιπολίτευση» όφειλε επιπλέον να αφομοιώσει ένα κεντρικό συμπέρασμα των εκλογών του 1956: ότι η εναλλαγή στην εξουσία προϋπέθετε πια απαραιτήτως σταθερές μονοκομματικές κυβερνήσεις και όχι μεταβατικά συμμαχικά σχήματα. Ο μακρόσυρτος ανταγωνισμός Σοφοκλή Βενιζέλου και Γεωργίου Παπανδρέου για την ηγεσία του Κέντρου καθυστέρησε την αναδιοργάνωσή του γύρω από αυτό το πρωταρχικό πολιτικό αίτημα. Ο δρόμος άνοιξε μετά το ανατρεπτικό αποτέλεσμα των εκλογών του 1958, εν πολλοίς χάρη στη βασική συναίνεση του Κωνσταντίνου Καραμανλή και του Γεωργίου Παπανδρέου ως προς την ανάγκη δημιουργίας ενός βιώσιμου δικομματισμού. Βέβαια, η θεωρία από την πράξη απείχε πολύ, όπως απέδειξε η αποτυχία του δικομματικού πειράματος από το 1961 έως το 1967.

Όλες οι εκλογικές ιστορίες, στο Intronews.gr