Περιεχόμενα
51… και σήμερα για τις εκλογές
Εκλογικές ιστορίες #3 – 31 Μαρτίου 1946
Στην Ελλάδα διεξάγονται οι πρώτες μεταπολεμικές εκλογές, από τις οποίες απέχει το ΚΚΕ. Το Λαϊκό Κόμμα κερδίζει 250 έδρες, ενώ η χώρα μπαίνει σε τροχιά εμφυλίου… Πώς και γιατί;
Το κλίμα: Ήταν οι πρώτες ελληνικές εκλογές μετά από περίοδο δέκα ετών, δεδομένου ότι το καθεστώς της 4ης Αυγούστου του Μεταξά είχε επιβάλλει δικτατορία το 1936 και είχε καταργήσει τη Βουλή ενώ ακολούθησε ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος.
Ωστόσο, από την αποχώρηση των Γερμανών κατακτητών ως και τις εκλογές είχαν μεσολαβήσει πολλά. Κυρίως όμως τα Δεκεμβριανά που όξυναν το κλίμα ανάμεσα σε Δεξιούς κι Αριστερούς σε τέτοιον βαθμό, που πανταχού η ατμόσφαιρα μύριζε… μπαρούτι.
Τα κόμματα του ΕΑΜ και οι Αριστεροί Φιλελεύθεροι διαμαρτύρονταν για το κλίμα και τις συνθήκες που επικρατούσαν και ζητούσαν την αναβολή των εκλογών πέραν της 31ης Μαρτίου 1946. Η πρόταση αυτή ανησύχησε σοβαρά τους Αμερικανούς, που θεώρησαν ότι η αναβολή των εκλογών μπορούσε να έχει σημαντικές διπλωματικές περιπλοκές. Η απειλή να ανασταλεί η αμερικανική βοήθεια ανάγκασε την ελληνική κυβέρνηση να δεχτεί τη διεξαγωγή των εκλογών κανονικά.
Πρώτα απ’ όλα, η απόφαση για τη διεξαγωγή των εκλογών πριν από το δημοψήφισμα για τη διευθέτηση του πολιτειακού συνιστούσε σαφή παραβίαση της Συμφωνίας της Βάρκιζας (12 Φεβρουαρίου 1945), η οποία προέβλεπε ρητά την αντίστροφη σειρά…
Τρομοκρατία ένθεν κι ένθεν
Το ΚΚΕ πάντως καταγγέλλει, ως και σήμερα, το καθεστώς διώξεων για τους φιλικά προσκείμενους στο ΕΑΜ Έλληνες ονομάζοντάς το «Λευκή Τρομοκρατία». Η Δεξιά από την πλευρά της θεωρούσε (ως και σήμερα) ότι η αποχή του ΕΑΜ – ΚΚΕ ήταν μία προσπάθεια των τελευταίων να μην φανεί η μικρή εκλογική τους απήχηση.
Ωστόσο, παρά την τάξη την οποία επέδειξαν οι Αθηναίοι ψηφοφόροι, ένα γεγονός που συνέβη το βράδυ της προηγουµένης των εκλογών έµελλε να σηµαδέψει την ιστορία της µεταπολεµικής Ελλάδας: «Κατά τηλεγράφηµα του ∆ιοικητού χωροφυλακής Κατερίνης προς το υπουργείον ∆ηµοσίας Τάξεως την 11.30 νυκτερινήν ώραν της 30ής Μαρτίου συµµορία 100 και πλέον κοµµουνιστών ωπλισµένων δι’ αυτοµάτων όπλων και όλµων προσέβαλαν δολοφονικώς τους εις τον σταθµόν χωροφυλακής Λιτοχωρίου Κατερίνης στρατωνιζοµένους άνδρας της χωροφυλακής και εθνοφυλακής, οίτινες προωρίζοντο διά την τήρησιν της τάξεως κατά τας εκλογάς. Επηκολούθησε συµπλοκή διαρκέσασα πλέον της ώρας, καθ’ ην το οίκηµα του σταθµού χωροφυλακής ανεφλέγη εκ των βληµάτων των όλµων. Κατά την συµπλοκήν εφονεύθησαν 5 χωροφύλακες, ένας λοχίας και ένας στρατιώτης».
Η συµπλοκή στο Λιτόχωρο θεωρήθηκε ως η απαρχή του εµφυλίου πολέµου…
Απείχαν οι μισοί με δικαίωμα ψήφου
Το εκλογικό σύστημα: οι αρχαιρεσίες διεξήχθησαν σε απλή αναλογική με ευρεία περιφέρεια, με νόμο του 1932 και τροποποιημένο μερικούς μήνες νωρίτερα. Σύμφωνα με επίσημη ανακοίνωση του υπουργείου Εσωτερικών τον Απρίλιο του 1946 η συνολική αποχή ξεπέρασε τον μισό πληθυσμό κι έφτασε το 51,5%.
Την Ηνωμένη Παράταξη Εθνικοφρόνων αποτελούσαν το Λαϊκό Κόμμα του Κωνσταντίνου Τσαλδάρη, το Κόμμα Εθνικών Φιλελευθέρων του Στυλιανού Γονατά, το Μεταρρυθμιστικόν Κόμμα του Απόστολου Αλεξανδρή, το Κόμμα Βασιλοφρόνων του Περικλή Λυκίδη, το Πανελλήνιον Εθνικόν Κόμμα του Αλέξανδρου Σακελλαρίου, το Κόμμα Πατριωτικής Ενώσεως του Ηρακλή Μπάτζιου, η πολιτική ομάς «Εμπρός» του Δημήτριου Σφαέλλου, το Εργατικόν Κόμμα Ελλάδας του Αριστείδη Δημητράτου, το Κόμμα Ανασυγκροτήσεως του Αθανάσιου Μαυροειδή και η Κοινωνική Ριζοσπαστική Ένωσις του Νικόλαου Μαλαγαρδή.
Το κόμμα των Φιλελευθέρων, που ίδρυσε ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ήταν διασπασμένο σε έξι τμήματα (Κόμμα Εθνικών Φιλελευθέρων, Μεταρρυθμιστικόν Κόμμα, Κόμμα Βενιζελικών Φιλευθέρων, Δημοκρατικόν Σοσιαλιστικόν Κόμμα, Κόμμα των Φιλελευθέρων και οι Φιλελεύθεροι του Καφαντάρη που απείχαν).
Θρίαμβος του Τσαλδάρη
Τα αποτελέσματα: τις εκλογές κέρδισε το Λαϊκό Κόμμα του Κωνσταντίνου Τσαλδάρη ως επικεφαλής της Ηνωμένης Παράταξις Εθνικοφρόνων με 55,12% και 206 έδρες κι ακολούθησε με 19,28% και 68 έδρες η Εθνική Πολιτική Ενωσις του Σοφοκλή Βενιζέλου. Το Κόμμα Φιλελευθέρων του Θεμιστοκλή Σοφούλη έλαβε 14,39% και 48 έδρες, το Εθνικόν Κόμμα Ελλάδος του Ναπολέοντα Ζέρβα 6,97% και 20 έδρες, 9 έβγαλε η Ενωσις Εθνικοφρόνων (2,94%), δύο έδρες οι ανεξάρτητοι και μια η Ενωσης Αγροτικών Κομμάτων του Αλέξανδρου Μυλωνά.
Η έκθεση της Συμμαχικής Αποστολής των Παρατηρητών, η οποία δόθηκε στη δημοσιότητα στις 11 Απριλίου, υποστήριζε ότι οι εκλογές «διεξήχθησαν ελεύθεραι και δίκαιαι, ηρέμως και με τάξιν, δυνάμεναι να παραβληθώσι ως προς την ευπρέπειαν προς τας εν Γαλλία, Μεγάλη Βρετανία και Ηνωμένας Πολιτείας» και ότι το αποτέλεσμά τους «αντιπροσωπεύει την πραγματικήν και έγκυρον ετυμηγορίαν του Ελληνικού Λαού».
Οι θέσεις αυτές όμως αμφισβητήθηκαν έντονα κυρίως από το ΕΑΜ αλλά και από την ιστοριογραφία αλλά παρατηρήθηκαν εκτεταμένα (ή μη) περιστατικά νοθείας με την αποχή να υπολογίζεται στο 20% με 25% για τους ψηφοφόρους του. Τούτο αφορά και το ποσοστό που θα έπαιρνε το ΚΚΕ αν κατέβαινε στις εκλογές, σύμφωνα (και) με τον αείμνηστο εκλογολόγο Ηλία Νικολακόπουλο.
Η πραγματική αποχή, το ποσοστό της Αριστεράς…
Μία από τις πολλές ιδιομορφίες των εκλογών της 31ης Μαρτίου 1946 υπήρξε το γεγονός ότι η συζήτηση δεν περιορίστηκε μόνο -όπως συνήθως συμβαίνει στις εκλογικές αναμετρήσεις- στα αποτελέσματα των καλπών, αλλά επεκτάθηκε και στο ιδιαίτερα κρίσιμο ζήτημα του προσδιορισμού του ποσοστού της «πολιτικής αποχής». Με δεδομένη τη μη συμμετοχή του ΚΚΕ και άλλων κομματικών σχηματισμών της Αριστεράς στις εκλογές, η όσο το δυνατόν ακριβέστερη αποτίμηση της δυνητικής εκλογικής τους επιρροής συνδέθηκε αναπόφευκτα με τον υπολογισμό της «πολιτικής αποχής». Με βάση τους μη αναθεωρημένους -και κατά συνέπεια αναξιόπιστους- εκλογικούς καταλόγους, το σύνολο των εγγεγραμμένων σε αυτούς ξεπερνούσε τα 2.200.000.
Δεδομένου ότι οι ψηφίσαντες ανήλθαν σε περίπου 1.200.000, το ποσοστό της αποχής φαινομενικά υπερέβαινε το 45%. Στην πραγματικότητα, όμως, οι εκλογικοί κατάλογοι περιείχαν μεγάλο αριθμό άκυρων εγγραφών, με αποτέλεσμα να μην είναι ασφαλής η εξαγωγή συμπερασμάτων ούτε για το συνολικό ποσοστό αποχής, ούτε -πολύ περισσότερο- για εκείνο της «πολιτικής αποχής». Οι πλέον έγκυροι υπολογισμοί καταλήγουν ότι η «πολιτική αποχή» ήταν της τάξης του 20%: οι ίδιες εκτιμήσεις συγκλίνουν στο συμπέρασμα ότι η εκλογική επιρροή των κομμάτων της Αριστεράς, όπως εκφράστηκε μέσω της «πολιτικής αποχής», ανερχόταν σε περίπου 25%.
…και το μη αδιάβλητο της διαδικασίας
Ανεξάρτητα από τη στάση των επιμέρους κομματικών σχηματισμών, οι εκλογές διεξήχθησαν όπως είχε προγραμματιστεί. Σε εφαρμογή της Συμφωνίας της Βάρκιζας, τις εκλογές επέβλεψε συμμαχική αποστολή παρατηρητών (Allied Mission to Observe the Greek Elections – AMFOGE), στην οποία συμμετείχαν εκπρόσωποι από τις ΗΠΑ, τη Μεγάλη Βρετανία και τη Γαλλία, όχι όμως και από τη Σοβιετική Ενωση, καθώς η τελευταία -πιθανότατα σε μία προσπάθεια να αποφύγει τη δημιουργία ανάλογων εποπτικών μηχανισμών για εκλογές που θα διεξάγονταν σε χώρες της Ανατολικής Ευρώπης εντός της σφαίρας επιρροής της Μόσχας- αρνήθηκε τελικά να συμπράξει.
Η παρουσία, ωστόσο, της AMFOGE δεν στάθηκε ικανή ώστε να διασφαλίσει τον απολύτως αδιάβλητο χαρακτήρα της εκλογικής διαδικασίας, καθώς φαινόμενα που κυμαίνονταν από απλές παρατυπίες έως και τη χειραγώγηση της ψηφοφορίας δεν αποφεύχθηκαν.
Δέκα κυβερνήσεις σε τέσσερα χρόνια
Το μετά: το Λαϊκό Κόμμα δημιούργησε την κυβέρνηση Κωνσταντίνου Τσαλδάρη στις 18 Απριλίου 1946. Η προηγούμενη κυβέρνηση Σοφούλη είχε ήδη παραιτηθεί από τις 4 Απριλίου 1946 και μέχρι την εκλογή αρχηγού του Λαϊκού Κόμματος, την κυβέρνηση είχε αναλάβει προσωρινά ο Παναγιώτης Πουλίτσας, πρόεδρος του Συμβουλίου της Επικράτειας.
Συνολικά η νέα Βουλή ευνοούσε τον προσανατολισμό της Ελλάδας προς τη βρετανική και αμερικανική πολιτική. Οι ειδικοί της Συμμαχικής Αποστολής που επέβλεπε τις εκλογές υπολόγισαν ότι η εκλογική νοθεία δεν ξεπερνούσε το 2% των ψήφων και συνιστούσε να αναθεωρηθούν πλήρως όλοι οι εκλογικοί κατάλογοι στην Ελλάδα, προτού ξαναζητηθεί η γνώμη του ελληνικού λαού έτσι ώστε στο μέλλον να μην υπάρχει καμιά πρόφαση για νοθεία.
Μέχρι τις επόμενες εκλογές της 5ης Μαρτίου 1950 και εν μέσω εμφυλίου σχηματίστηκαν δέκα κυβερνήσεις συνασπισμού (!), μιας και λόγω του εκλογικού συστήματος, κυρίως, αλλά και των πολλών κομμάτων που έλαβαν μέρος στις πρώτες μεταπολεμικές εκλογές, κανένα από τα κόμματα της Βουλής δεν διέθετε την απόλυτη πλειοψηφία. Η Βουλή που προέκυψε από τις εκλογές είχε 354 μέλη. Στήριξε δέκα κεντροδεξιές κυβερνήσεις και πέντε πρωθυπουργούς (Παναγιώτης Πουλίτσας, Κωνσταντίνος Τσαλδάρης, Δημήτριος Μάξιμος, Θεμιστοκλής Σοφούλης και Αλέξανδρος Διομήδης) μέχρι το τέλος του εμφυλίου. Τον Ιανουάριο του 1950 θα διαλυθεί και θα προκηρυχθούν εκλογές για τις 5 Μαρτίου.
ΚΚΕ: η παραδοχή του λάθους
Στις εκλογές της 31ης Μαρτίου 1946 εξελέγησαν ως βουλευτές πολιτικοί που έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο στις κατοπινές εξελίξεις κι έφθασαν μέχρι το αξίωμα του πρωθυπουργού από τα μέσα της δεκαετίας του ’50 έως τις μέρες μας. Πρόκειται για τον Γεώργιο Παπανδρέου (Δημοκρατικόν Σοσιαλιστικόν Κόμμα), τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο (Εθνικόν Ενωτικόν Κόμμα), τον Κωνσταντίνο Καραμανλή (Λαϊκόν Κόμμα) και τον νεότερο όλων, Κωνσταντίνο Μητσοτάκη (Κόμμα Βενιζελικών Φιλελευθέρων).
Η, δε, απόφαση του ΚΚΕ – ΕΑΜ, να απόσχει δηλαδή από τις εκλογές και να οδηγηθεί στην ένοπλη σύγκρουση ήταν θέμα συζήτησης για πολλές δεκαετίες. Πάντως, μετά τη λήξη του εμφυλίου, τον Οκτώβριο του 1950, η ηγεσία του ΚΚΕ αναγνώρισε ότι «η επιλογή της αποχής αποτέλεσε “σεχταριστικό οπορτουνιστικό λάθος”», το οποίο όμως χαρακτήρισε ως «λάθος τακτικής». Λίγα χρόνια αργότερα, 1956, με την καθαίρεση του Νίκου Ζαχαριάδη, το ΚΚΕ θα κάνει την αυτοκριτική του και θα θεωρήσει μεγάλο πολιτικό λάθος την αποχή.
Σε κάθε περίπτωση, η επιλογή του ΚΚΕ να μη λάβει μέρος στις εκλογές του 1946, ανεξάρτητα από τον αριθμό των ψήφων που τελικά θα συγκέντρωνε, υπήρξε (αναγνωρισμένο) στρατηγικό λάθος εκ μέρους της ηγεσίας του, το οποίο αφενός συνέτεινε στην περαιτέρω πόλωση του πολιτικού κλίματος και αφετέρου άφησε εκτεθειμένους σε διώξεις τους οπαδούς του που αποφάσισαν να στοιχηθούν με την κομματική γραμμή της αποχής. Το γεγονός, εξάλλου, ότι τα ξημερώματα της 30ής προς 31η Μαρτίου 1946 ομάδα κομμουνιστών ανταρτών επιτέθηκε στον Σταθμό Χωροφυλακής Λιτοχώρου, ερμηνεύθηκε από τις αστικές δυνάμεις ως απτή απόδειξη της απόφασης του ΚΚΕ να καταλάβει με τη βία την εξουσία και αναγορεύθηκε έκτοτε σε χρονικό σημείο έναρξης του Εμφυλίου Πολέμου. Ετσι, οι εκλογές του 1946 συνδέθηκαν έμμεσα με τη συμβατική απαρχή του τρίχρονου αδελφοκτόνου σπαραγμού, αποτελώντας με αυτό τον πρόσθετο τρόπο σημείο καμπής στη σύγχρονη πολιτική ιστορία της Ελλάδας.
