47… και σήμερα για τις εκλογές
Εκλογικές ιστορίες #7 – 17 Νοεμβρίου 1974
Οι ελληνικές βουλευτικές εκλογές του 1974 ήταν οι πρώτες μετά τη δικτατορία των Συνταγματαρχών. Διεξήχθησαν από την κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας του Κωνσταντίνου Καραμανλή, στις 17 Νοεμβρίου 1974.
Το κλίμα: Στις 3 Οκτωβρίου 1974, ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, επικεφαλής της κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας ήδη από τις 24 Ιουλίου του ίδιου έτους, ανακοίνωσε ότι βουλευτικές εκλογές θα διεξάγονταν στις 17 Νοεμβρίου. Θα ήταν η πρώτη φορά έπειτα από 10 χρόνια που οι Ελληνες θα προσέρχονταν στις κάλπες. Η τελευταία εκλογική αναμέτρηση είχε γίνει τον Φεβρουάριο του 1964, ενώ οι προγραμματισμένες για τον Μάιο του 1967 εκλογές δεν πραγματοποιήθηκαν ποτέ, καθώς μεσολάβησαν το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου και η επιβολή της επτάχρονης δικτατορίας, η οποία ανέστειλε κάθε δημοκρατική διαδικασία.
Λίγες ημέρες μετά την προκήρυξη των εκλογών, η κυβέρνηση εθνικής ενότητας παραιτήθηκε. Στη θέση της σχηματίστηκε υπηρεσιακή κυβέρνηση, με μοναδική αποστολή τη διασφάλιση της ομαλής πορείας της χώρας προς τις κάλπες. Από τον γενικό κανόνα τής μη παραμονής σε κυβερνητικές θέσεις όσων θα κατέρχονταν ως υποψήφιοι στις εκλογές, υπήρξαν δύο σημαντικές εξαιρέσεις. Αφενός ο Καραμανλής που παρέμεινε πρωθυπουργός, αφετέρου ο Ευάγγελος Αβέρωφ που διατήρησε το χαρτοφυλάκιο του υπουργού Εθνικής Αμυνας: ήταν οι απαραίτητες ασφαλιστικές δικλίδες για τη διατήρηση του πολιτικού ελέγχου πάνω στο στράτευμα και για την αποτροπή οποιασδήποτε ανατρεπτικής ενέργειας από την πλευρά φιλοχουντικών αξιωματικών, οι οποίοι εξακολουθούσαν να βρίσκονται στις τάξεις των Ενόπλων Δυνάμεων. Για τον ίδιο λόγο, με προσανατολισμό προς τα Σώματα Ασφαλείας (πρωτίστως τη χωροφυλακή), δεν μετακινήθηκε από τη θέση του ο υπουργός Δημόσιας Τάξης, Σόλων Γκίκας, ο οποίος, πάντως, έτσι κι αλλιώς δεν επρόκειτο να πολιτευτεί. Για μικρό χρονικό διάστημα συνέχισε να ασκεί τα καθήκοντα του αντιπροέδρου της κυβέρνησης και υπουργού Εξωτερικών και ο Μαύρος, ο οποίος όμως σύντομα παραιτήθηκε προκειμένου να αφοσιωθεί στον εκλογικό αγώνα του κόμματός του.
Στην προεκλογική αυτή εκστρατεία έγινε για πρώτη φορά στην Ελλάδα χρήση του τηλεοπτικού δικτύου από τα κόμματα.
Οι τρεις δυνάμεις
Στον χώρο της Κεντροδεξιάς αναμενόταν να κυριαρχήσει πλήρως η Νέα Δημοκρατία, την οποία ίδρυσε ο Καραμανλής στις 29 Σεπτεμβρίου. Το νέο κόμμα απορρόφησε σχεδόν το σύνολο της προδικτατορικής Εθνικής Ριζοσπαστικής Ενώσεως (ΕΡΕ). Αξιοσημείωτη εξαίρεση αποτέλεσε ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, ο οποίος το 1963 είχε διαδεχθεί τον Καραμανλή στην ηγεσία της ΕΡΕ, αλλά το 1974 αποφάσισε να μην πολιτευτεί. Στους συνδυασμούς της Νέας Δημοκρατίας εντάχθηκαν, επίσης, και ορισμένα επιφανή κεντρογενή στελέχη που είχαν αποσκιρτήσει από την Ενωση Κέντρου το καλοκαίρι του 1965, όπως οι Δημήτριος Παπασπύρου, Γεώργιος Μπακατσέλος, Ιωάννης Τούμπας, Θεοχάρης Ρέντης, Κωνσταντίνος Στεφανάκης και Ιωάννης Τσουδερός.
Στον αντίποδα, ο Γεώργιος Μαύρος αναγνωρίστηκε ως αρχηγός της Ενώσεως Κέντρου, διεκδικώντας την πολιτική και εκλογική κληρονομιά της. Στις 7 Οκτωβρίου ανακοινώθηκε η σύμπραξη της Ενώσεως Κέντρου με τις Νέες Πολιτικές Δυνάμεις, σχηματισμός ο οποίος είχε συγκροτηθεί στο τέλος Σεπτεμβρίου του 1974 από κεντρώες και φιλελεύθερες προσωπικότητες που είχαν αναπτύξει αντιστασιακή δράση εναντίον της δικτατορίας, όπως οι Ιωάννης Πεσμαζόγλου, Γεώργιος-Αλέξανδρος Μαγκάκης, Αναστάσιος Πεπονής, Βιργινία Τσουδερού, Κωνσταντίνος Αλαβάνος, Δημήτρης Τσάτσος κ.ά. Επικεφαλής του ενιαίου φορέα με την επωνυμία Ενωσις Κέντρου – Νέες Δυνάμεις ετέθη ο Μαύρος.
Τμήμα της αριστερής πτέρυγας της προδικτατορικής Ενώσεως Κέντρου, αλλά και ψηφοφόρους από τον ευρύτερο χώρο της Αριστεράς φιλοδοξούσε να εκφράσει το ΠΑΣΟΚ, η ίδρυση του οποίου εξαγγέλθηκε στις 3 Σεπτεμβρίου από τον Ανδρέα Παπανδρέου. Τον κορμό του αποτέλεσαν μέλη του Πανελληνίου Απελευθερωτικού Κινήματος (ΠΑΚ), το οποίο είχε επιδείξει αντιδικτατορική δράση κυρίως στο εξωτερικό. Σε μεγάλο βαθμό, το ΠΑΣΟΚ υπήρξε αντανάκλαση της προσωπικότητας του ιδρυτή και ηγέτη του, η αντινατοϊκή, αντιαμερικανική και ευρύτερα αντιδυτική ρητορική του οποίου συμβάδιζε με τις αντιλήψεις σημαντικού τμήματος της κοινής γνώμης την επαύριον της κατάρρευσης της χούντας.
Πιο σύνθετα εμφανίζονταν τα πράγματα στον χώρο της Αριστεράς, όπου υπήρχαν τρία μείζονα κόμματα: το ΚΚΕ, το ΚΚΕ (εσωτερικού) το οποίο είχε προκύψει μετά τη διάσπαση του ΚΚΕ το 1968, και η προδικτατορική ΕΔΑ. Η προοπτική της μεταξύ τους συνεργασίας δυσχεραινόταν πρωτίστως εξαιτίας της άρνησης του ΚΚΕ να δεχθεί την επίσημη σύμπραξη με τους αποσκιρτήσαντες του 1968, δηλαδή με το ΚΚΕ (εσωτερικού): είναι χαρακτηριστικό ότι επί χρόνια ο «Ριζοσπάστης», επίσημο δημοσιογραφικό όργανο του ΚΚΕ, δεν χρησιμοποιούσε καν τον όρο ΚΚΕ (εσωτερικού), το οποίο περιέγραφε απαξιωτικά ως «το λεγόμενο εσωτερικού» (παραλείποντας εντελώς το πρόθεμα ΚΚΕ). Μέσα σε αυτές τις περιστάσεις, βρέθηκε μια παράδοξη λύση που επέτρεψε την τριμερή συνεργασία, σώζοντας ταυτόχρονα τα προσχήματα για το ΚΚΕ: η εκλογική συμμαχία των τριών κομμάτων υπό τον τίτλο Ενωμένη Αριστερά, αποτέλεσε τυπικά σύμπραξη του ΚΚΕ και της ΕΔΑ, ενώ το ΚΚΕ (εσωτερικού) θα εκπροσωπείτο ανεπίσημα μέσω υποψηφίων της ΕΔΑ.
Το εκλογικό σύστημα: οι εκλογές διεξήχθησαν με το σύστημα της ενισχυμένης αναλογικής του Ν.Δ. 65/1974 που είχε εκδώσει η κυβέρνηση πριν τις εκλογές.
Επρόκειτο για μέθοδο που διευκόλυνε τον σχηματισμό ισχυρής κυβέρνησης, έτσι ώστε να διασφαλιζόταν η πολιτική σταθερότητα, σε μια περίοδο που η δημοκρατία είχε μεν αποκατασταθεί, αλλά απέμεναν ακόμα πολλά να γίνουν ώστε να εμπεδωθεί πλήρως.
«Καραμανλής ή τανκς»
Τα αποτελέσματα: οι εκλογές ανέδειξαν νικήτρια τη Νέα Δημοκρατία του Καραμανλή, με ευρύτατη κοινοβουλευτική πλειοψηφία (220 έδρες) και με μοναδικό στην ελληνική πολιτική ιστορία αριθμό ψήφων: 2.669.133 και ποσοστό 54,37%.
Αυτό το εντυπωσιακό ποσοστό οφειλόταν πρωτίστως στην παρουσία του Καραμανλή στην ηγεσία του κόμματος, καθώς ο ίδιος αναγνωριζόταν ευρύτατα ως ο μόνος κατάλληλος προκειμένου να ηγηθεί της τιτάνιας προσπάθειας για την ομαλή και αναίμακτη αποκατάσταση της δημοκρατίας: αυτή την πραγματικότητα αποτύπωσε αποφθεγματικά ο Μίκης Θεοδωράκης με τη φράση «Καραμανλής ή τανκς».
Ση δεύτερη θέση βρέθηκε ο συνδυασμός της Ένωσης Κέντρου με τις Νέες Δυνάμεις, μετεξέλιξη της προδικτατορικής Ενώσεως Κέντρου, με 20,42% και 60 έδρες και στην τρίτη θέση κατετάγη το ΠΑΣΟΚ του Ανδρέα Παπανδρέου με 13,58% και 12 έδρες. Η Αριστερά εκπροσωπήθηκε από τον συνασπισμό της Ενωμένης Αριστεράς με 8 βουλευτές και 9,47%.
Ο αρχιχουντικός Γεώργιος Παπαδόπουλος προσπάθησε να ιδρύσει κόμμα και να κατέβει στις εκλογές ωστόσο η κυβέρνηση του το απαγόρευσε και ο Άρειος Πάγος αρνήθηκε να το εγκρίνει.
Καταστροφικό υπήρξε το αποτέλεσμα για την ΕΔΕ, η οποία μόλις που ξεπέρασε το 1% και δεν κατόρθωσε να εκλέξει ούτε έναν βουλευτή: ήταν κι αυτή μια απόδειξη της πλήρους αποδοκιμασίας της χούντας από τον ελληνικό λαό.
Μετά τις επαναληπτικές και αναπληρωματικές εκλογές που έγιναν στις 20 Απριλίου 1975, η δύναμη των κομμάτων σε έδρες διαμορφώθηκε ως εξής: ΝΔ 216 έδρες, η ΕΚ-ΝΔ 61 έδρες, το ΠΑΣΟΚ 15 έδρες και η Ενωμένη Αριστερά 8 έδρες.
Η Δημοκρατία επέστρεψε…
Το μετά: η διενέργεια στις 17 Νοεμβρίου 1974 των πρώτων ελεύθερων εκλογών μετά από μία δεκαετία αποτέλεσε καμπή στην πορεία προς την πλήρη ομαλοποίηση της πολιτικής ζωής, καθώς ανέδειξε μια ισχυρή κυβέρνηση που διέθετε αδιαμφισβήτητη λαϊκή εντολή, ενώ επέτρεψε και την καταγραφή της λαϊκής απήχησης όλων των πολιτικών δυνάμεων της χώρας. Επιπλέον ανέδειξε την Ε’ Αναθεωρητική Βουλή, επιφορτισμένη με την εκπόνηση νέου Συντάγματος.
Με τις εκλογές έκλεισε ο πρώτος κύκλος που είχε ανοίξει τα ξημερώματα της 24ης Ιουλίου 1974. Μέσα σε λιγότερο από τέσσερις μήνες, είχε διανυθεί εντυπωσιακά μεγάλη απόσταση. Ο άμεμπτος τρόπος διεξαγωγής των εκλογών επιβεβαίωσε ότι η δημοκρατία είχε αποκατασταθεί και πλέον θα λειτουργούσε ομαλά.
Απέμεναν πλέον ακόμα δύο βήματα για την ολοκλήρωση της μεταπολίτευσης: το δημοψήφισμα για το πολιτειακό και η ψήφιση του νέου Συντάγματος. Και τα δύο θα αναλάμβανε να τα πραγματοποιήσει η νέα –μονοκομματική αυτή τη φορά– κυβέρνηση Καραμανλή, η οποία σχηματίστηκε αμέσως μετά την ανακοίνωση των αποτελεσμάτων της κάλπης της 17ης Νοεμβρίου.
