Περιεχόμενα
45… και σήμερα για τις εκλογές
Εκλογικές ιστορίες #9 – 4 Μαΐου 1865
Οι εκλογές του 1865 απετέλεσαν τις πρώτες με το νέο Σύνταγμα του 1864 σε ισχύ, τις πρώτες βουλευτικές μετά την περίοδο βασιλείας του Όθωνα και είχαν αναβληθεί για μικρό χρονικό διάστημα λόγω της παραίτησης της κυβέρνησης του Κωνσταντίνου Κανάρη.
Θεωρούνται οι πρώτες εκλογές στη σύγχρονη ελληνική ιστορία που διεξήχθησαν με ομαλό τρόπο χωρίς παρεμβάσεις ή σοβαρά επεισόδια κατά τη διάρκεια των αρχαιρεσιών…
Από τον Όθωνα στον Γεώργιο
Το κλίμα: έμεινε στην ιστορία ως «η Έξωση του Όθωνα», ήτοι ο εξαναγκασμός από τον επαναστατημένο ελληνικό λαό του πρώτου βασιλιά της Ελλάδας, να εγκαταλείψει τον θρόνο του. Συντελέστηκε στις 12 Οκτωβρίου 1862, οπότε Όθων και Αμαλία εγκατέλειψαν οριστικά την χώρα. Αποτέλεσε την κορυφαία πράξη του αντιδυναστικού αγώνα, που εκδηλώθηκε με τη Ναυπλιακή Επανάσταση του Φεβρουαρίου του 1862 και συνεχίστηκε με τις επαναστάσεις της υπόλοιπης Πελοποννήσου, των Κυκλάδων και της Ακαρνανίας.
Η έξωση πανηγυρίστηκε έξαλλα από τους Έλληνες, ενώ η χώρα αυτόματα ειρήνευσε. Οι ευρωπαϊκές δυνάμεις και οι Έλληνες αποφάσιζαν από δω και πέρα – και όχι οι Βαυαροί. Η προσωρινή κυβέρνηση προκήρυξε δημοψήφισμα τον Δεκέμβριο του 1862 με το οποίο εκλέχτηκε με συντριπτική πλειοψηφία νέος βασιλιάς ο Άγγλος πρίγκιπας Αλφρέδος, δευτερότοκος γιος της βασίλισσας Βικτωρίας, ωστόσο η υποψηφιότητα αυτή δεν υποστηρίχθηκε από τη Γαλλία και τη Ρωσία. Οι επίπονες διαπραγματεύσεις μεταξύ των ευρωπαϊκών Δυνάμεων που επακολούθησαν κατέληξαν στην εκλογή του πρίγκιπα Γουλιέλμου Γεώργιου της Δανίας του Οίκου των Γλύξμπουργκ, που επικυρώθηκε από την ελληνική Εθνοσυνέλευση το καλοκαίρι του 1863. Ο Όθωνας πέθανε το 1867 στο Μόναχο, επτά χρόνια αργότερα πέθανε και η Αμαλία και νέος βασιλιάς της χώρας ήταν ο Γεώργιος, που έμελλε να μείνει στον θρόνο 50 ολόκληρα χρόνια…
Οπαδός της κοινοβουλευτικής μοναρχίας, ο σύμβουλος του βασιλιά, Γουλιέλμος Σπόνεκ, είχε συστήσει στον νεαρό βασιλιά Γεώργιο να αναθέσει τη διενέργεια των εκλογών στον Κουμουνδούρο, οπαδό της συνταγματικής βασιλείας και υπουργό Εσωτερικών τη συγκεκριμένη στιγμή. Με πρόθεση να απαλλαγεί από τον Κουμουνδούρο σχηματίζοντας νέα κυβέρνηση, ο πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Κανάρης παραιτήθηκε στις 26 Φεβρουαρίου 1865. Με έκπληξη είδε τον βασιλιά να αναθέτει στον Κουμουνδούρο την εντολή σχηματισμού εκλογικής κυβέρνησης.
Όταν αργότερα (βλ. παρακάτω) ο βασιλιάς κάλεσε τον Δημήτριο Βούλγαρη να σχηματίσει κυβέρνηση, ο «Τζουμπές» έβαλε έναν όρο: να φύγει από την Ελλάδα ο Σπόνεκ. Ο Γεώργιος αρνήθηκε και ο Τύπος της εποχής ήταν έξαλλος με τον βασιλικό σύμβουλο και τις παρεμβάσεις του.
Το σφαιρίδιο απέτρεπε τη νοθεία…
Το εκλογικό σύστημα: οι εκλογές του 1865 διεξήχθησαν από την κυβέρνηση Κουμουνδούρου, με βάση τον εκλογικό νόμο του 1864 που είχε ψηφίσει η εν Αθήναις Β’ Εθνική Συνέλευση, η οποία προέβλεπε έναν βουλευτή για «κάθε 10.000 ψυχές» ως ανέγραφε ο νόμος.
Η ψηφοφορία διεξήχθη ταυτόχρονα σε όλη την επικράτεια με το σύστημα των σφαιριδίων, καθώς αυτό θεωρούταν ότι απέτρεπε τις επεμβάσεις και τη νοθεία, ενώ μεταγενέστερα υποστηρίχθηκε ότι ευνοούσε τη διαμόρφωση κομματικών μηχανισμών και οργανισμών. Πάντως, οι εκλογές, που διεξήγαγε η κυβέρνηση Κουμουνδούρου, χαρακτηρίστηκαν από την αμεροληψία και την μη παρέμβαση της εκτελεστικής εξουσίας και γενικά θεωρήθηκαν πολιτισμένες και ανόθευτες. Είναι άλλωστε, χαρακτηριστικό ότι έγιναν γνωστές μόνο δύο παραβάσεις σχετικές με τις εκλογές αυτές για περιστατικά που έλαβαν χώρα στις επαρχίες Θηβών και Καρυστίας.
Πώς προέκυψε το… δαγκωτό!
Το ψηφοδέλτιο, ως μέσο έκφρασης της προτίμησης των πολιτών, εισήχθη στη νεοελληνική πραγματικότητα με την έλευση των Βαυαρών του Όθωνα το 1833 και χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά τον Ιούλιο του 1834 στις δημοτικές εκλογές του νομού Αργολιδοκορινθίας. Ήταν λευκό και ο ψηφοφόρος σημείωνε χειρόγραφα τον εκλεκτό του υποψήφιο. Η πρώτη «μεταρρύθμιση» μετά από 31 έτη, ήταν η κατάργηση του χειρόγραφου ψηφοδελτίου καθόσον παγιώθηκε η αντίληψη ότι δεν το συμπλήρωναν οι -κατά πλειοψηφία- αναλφάβητοι ψηφοφόροι, αλλά οι κομματικοί ταγοί τους.
Έτσι, στις εκλογές του 1865 υιοθετήθηκε το «σφαιρίδιο» (βώλος από μολύβι) που κατέληγε σε μια τσίγκινη κάλπη (μια ανά υποψήφιο βουλευτή), η οποία ήταν χωρισμένη σε δύο μέρη: ένα για το «ναι» και ένα για το «όχι». Κάπως έτσι προήλθε και η φράση «θα το ρίξω δαγκωτό», καθώς όσοι επιδεικτικά επιθυμούσαν να γνωστοποιήσουν την επιλογή τους, το δάγκωναν πριν το ρίξουν στην κάλπη θέλοντας να δείξουν τη διαφοροποίησή τους (η χαρά της «μυστικότητας» της ψηφοφορίας).
Χωρίς αυτοδυναμία
Τα αποτελέσματα: κανένα κόμμα δεν πλειοψήφησε. Από τις 181 έδρες, 80 περίπου -δηλαδή σχετική πλειοψηφία- πήρε το κουμουνδουρικό κόμμα. Η διαμόρφωση αυτή των πολιτικών δυνάμεων, αλλά και οι συνεχείς μετακινήσεις βουλευτών, πρόκειται να επηρεάσουν σημαντικά την εξέλιξη του κοινοβουλευτικού συστήματος μελλοντικά.
Ιδιαίτερη σημασία, για την ερευνώμενη εφαρμογή του κοινοβουλευτικού συστήματος την περίοδο αυτή, έχει η μετά τις εκλογές διατήρηση και πτώση της κυβέρνησης Κουμουνδούρου. Ο πρωθυπουργός Αλέξανδρος Κουμουνδούρος, θέτει ο ίδιος ζήτημα εμπιστοσύνης κατά τη συζήτηση του βασιλικού λόγου. Η Βουλή με την απάντησή της αφενός δεν έκανε δεκτή την πρόταση μομφής, αφετέρου εξέφρασε την εμπιστοσύνη της προς την κυβέρνηση, η οποία δεν διέθετε βέβαια την πλειοψηφία, την εξασφάλισε όμως με την υποστήριξη της ομάδας του Θρασύβουλου Ζαΐμη και ορισμένων ανεξάρτητων βουλευτών.
18 κυβερνήσεις σε 10 χρόνια
Το μετά: στις 8 Ιουλίου 1865 πρόεδρος της Βουλής εξελέγη ο κουμουνδουρικός υποψήφιος Ευθύμιος Κεχαγιάς με 96 ψήφους, ενώ ο υποψήφιος του Επαμεινώνδα ∆εληγιώργη πήρε. Πρόκειται για την πρώτη εκλογή προέδρου Βουλής την περίοδο του Συντάγματος του 1864, που καθιερώνεται πλέον ως διαδικασία παροχής εμπιστοσύνης ή έκφρασης δυσπιστίας προς την εκάστοτε κυβέρνηση. Η Ελλάδα εισέρχεται σε μια συνταγματική περίοδο, με κυβέρνηση κοινοβουλευτική, κυβέρνηση που διαθέτει την εμπιστοσύνη της Βουλής…
Αν υπήρξε καθοριστική η διατήρηση στην εξουσία του Κουμουνδούρου ως πρώτου κοινοβουλευτικού πρωθυπουργού, το ίδιο σημαντικό για την παγίωση του κοινοβουλευτικού συστήματος στην Ελλάδα κατά την πρώτη εκείνη περίοδο, υπήρξε ο επίσης κοινοβουλευτικός τρόπος της πτώσης της κυβέρνησής του. Στις 11 Οκτωβρίου 1865 έγινε στη Βουλή συζήτηση νομοσχεδίου σχετικού με τη βελτίωση των μέσων συγκοινωνίας. Κατά τη συζήτηση ο πρωθυπουργός έθεσε ζήτημα εμπιστοσύνης «διότι το νομοσχέδιον περί ου πρόκειται, αποτελεί μέρος του συστήματος το οποίον σας υπεβάλαμεν και το θέτομεν ως ζήτημα εμπιστοσύνης, διότι δια τούτου προτιθέμεθα να διοικήσωμεν».
Το νομοσχέδιο καταψηφίστηκε. Η κυβέρνηση θεώρησε τον καταψηφισμό ως ψήφο δυσπιστίας και παραιτήθηκε. Καθιερώνεται έτσι η καταψήφιση ή υπερψήφιση κυβερνητικού νομοσχεδίου, ως έκφραση εμπιστοσύνης ή δυσπιστίας της Βουλής προς την κυβέρνηση.
Ακολούθησε η… 12ήμερη κυβέρνηση του Επαμεινώνδα Δεληγιώργη και η μόλις δύο ημερών κυβέρνηση του Δημητρίου Βούλγαρη, για να επανέλθει ο Κουμουνδούρος και επιδιώκει τη συνεργασία των Βούλγαρη και ∆εληγιώργη ενώ ο Χαρίλαος Τρικούπης πρότεινε τον σχηματισμό οικουμενικής κυβέρνησης. Εντέλει παραιτήθηκε και η κυβέρνηση Κουμουνδούρου, άλλωστε, κανένα κόμμα δεν είχε την απαιτούμενη κοινοβουλευτική πλειοψηφία.
Η ιστορική, πρώτη κοινοβουλευτική κυβέρνηση
Για την ιστορία, χρονικά η κυβέρνηση του Αλέξανδρου Κουμουνδούρου το 1865 αποτέλεσε και την πρώτη κοινοβουλευτική κυβέρνηση, με τη σύγχρονη έννοια του όρου, αφού και η άνοδος αλλά και η πτώση της έγιναν με βάση την εμπιστοσύνη ή μη του κοινοβουλίου και όχι τις απαιτήσεις και τους διορισμούς του βασιλιά.
Από το Μάιο του 1865, όταν διεξήχθησαν οι πρώτες εκλογές με το νέο σύνταγμα, και έως τις εκλογές του 1875, από τις οποίες αναδείχθηκε η πρώτη κυβέρνηση στο ελληνικό κράτος που διέθετε δεδηλωμένη κοινοβουλευτική πλειοψηφία, μεσολάβησαν πέντε ακόμη εκλογικές αναμετρήσεις: Μάρτιος 1868, Mάιος 1869, Φεβρουάριος 1872, Ιανουάριος 1873 και Ιούνιος 1874. Tη δεκαετία αυτή η διακυβέρνηση της χώρας γνώρισε… 18 διαφορετικά κυβερνητικά σχήματα (συμπεριλαμβανομένων των κυβερνήσεων. Κουμουνδούρου και Τρικούπη που διεξήγαγαν τις εκλογές του 1865 και 1875 αντίστοιχα). Aπό αυτά λίγα μόνο είχαν διάρκεια ζωής μεγαλύτερη από μερικούς μήνες.
Η πολιτική αστάθεια λοιπόν αποτέλεσε σταθερό χαρακτηριστικό όλης αυτής της περιόδου. Σε αυτό συνέτειναν οι διαφωνίες ως προς το χειρισμό της νέας επανάστασης στην Κρήτη (1866-69). Ωστόσο, τα βαθύτερα αίτια της πολιτικής αστάθειας βρίσκονται αλλού. Παρά τις βελτιώσεις στη λειτουργία του κοινοβουλευτισμού που εισήχθησαν με το Σύνταγμα του 1864, οι βασιλικές παρεμβάσεις, ο διορισμός κυβερνήσεων κοινοβουλευτικής μειοψηφίας και η καταχρηστική διάλυση της Βουλής εξακολουθούσαν να αποτελούν σταθερές και επαναλαμβανόμενες όψεις του πολιτικού βίου της χώρας.
