Περιεχόμενα
Όταν η Αγκουστίνα Ορτίζ, 45 ετών, επέστρεψε στη γενέτειρά της στην Οαχάκα του Μεξικό, το 2010, έπειτα από μια δεκαετία που ζούσε στις ΗΠΑ, γνώριζε καλά το είδος της ζωής που την περίμενε: έλλειψη πόσιμου νερού και μια ζωή που συντηρείται αποκλειστικά μέσω της γεωργίας.
Όπως πολλοί άλλοι κάτοικοι της Οαχάκα, η Ορτίζ και ο σύζυγός της πήγαν στις ΗΠΑ αναζητώντας καλύτερες ευκαιρίες, ώστε να μπορούν να στείλουν χρήματα πίσω στο σπίτι. «Δεν μπορείς να ζήσεις αν κάποιος δεν στείλει χρήματα από το εξωτερικό», λέει η Ορτίζ.
Τα βουνά της Οαχάκα είναι σκληρά και δεν συγχωρούν. Η κοινότητα των ιθαγενών Ζαποτέκ του Ξίξοβο, στη Σάντα Μαρία Βελάτο, βρίσκεται περίπου 2.000 μέτρα (6.500 πόδια) πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας και δύο ώρες οδικώς από την πρωτεύουσα της πολιτείας.
Ξηρές, σκονισμένες πλαγιές και κιτρινισμένες καλλιέργειες διακοσμούν το τοπίο. Τα διάσπαρτα χωράφια της αγαύης είναι μια υπενθύμιση ότι ακόμα και στις πιο δύσκολες συνθήκες, η ζωή βρίσκει ακόμα τρόπο.
Όταν η Ορτίζ επέστρεψε στο σπίτι το 2010 και σοκαρίστηκε όταν είδε ότι τα μεγάλα δέντρα με τα οποία είχε μεγαλώσει, είχαν πεθάνει και ότι δεν υπήρχαν πουθενά φαρμακευτικά φυτά, όπως το chicalote –οι μεξικανικές παπαρούνες.
Τα πρώτα χρόνια στην πατρίδα της, στο Ξίξοβο, ήταν εφιαλτικά για την Ορτίζ. Έπρεπε να περπατάει μέχρι το ποτάμι δύο ή τρεις φορές την ημέρα κουβαλώντας κουβάδες με νερό μόνο με τη βοήθεια του γαϊδάρου της, ακόμη και όταν ήταν έγκυος.
Η Ορτίζ ένιωσε ότι κάθε χρόνο οι καύσωνες και η ξηρασία κυριαρχούσαν στην εποχή και λέει ότι αισθάνεται πως η περίοδος των βροχών έχει γίνει πιο σύντομη και πιο απρόβλεπτη. Χάρτες από την Εθνική Επιτροπή Υδάτων του Μεξικού δείχνουν ότι ένας αυξανόμενος αριθμός ζωνών στην περιοχή αντιμετωπίζει έντονη ξηρασία.
Η Οαχάκα υπέστη μια από τις πιο σοβαρές ξηρασίες στη σύγχρονη ιστορία της το 2015, με σχεδόν το 80% της επικράτειας της πολιτείας να αντιμετωπίζει υδάτινη πίεση.
Αυτή η έλλειψη βροχής επηρέασε σημαντικά τη γεωργική παραγωγή, καθιστώντας δύσκολο για κοινότητες, όπως αυτή που μένει η Ορτίζ, να καλλιεργήσουν καλλιέργειες, να έχουν πρόσβαση σε φρέσκα τρόφιμα και να εκτρέφουν τα ζώα τους.
Είναι ένα διαρκές ζήτημα όχι μόνο για την περιοχή, αλλά για ολόκληρη τη χώρα. Το Μεξικό παλεύει επί του παρόντος με τη χειρότερη ξηρασία του εδώ και πάνω από μια δεκαετία και οι κάτοικοί του αντιμετωπίζουν «κρίσιμη» έλλειψη νερού.
Να γίνει αυτάρκης
Το 2019, μαζί με άλλες μητέρες από την επιτροπή γονέων, η Ορτίζ ξεκίνησε γεύματα λαχανικών στο σχολείο των παιδιών της, το Δημοτικό Σχολείο Porfirio Diaz, για να εξασφαλίσει ότι έτρωγαν θρεπτικά τρόφιμα.
Οι γυναίκες καλλιεργούν γηγενείς καλλιέργειες, όπως κόλιανδρο και πράσινα φασόλια, καθώς και κρεμμύδια, σκόρδο και ραπανάκια, που απαιτούν λίγο νερό. Πουλάνε ό,τι έχει απομείνει στην αγορά και χρησιμοποιούν τα χρήματα για να βελτιώσουν το σχολείο.
Παρά την επιτυχία τους, οι γυναίκες γνώριζαν ότι αυτό το έργο ήταν ευάλωτο στις κλιματικές επιπτώσεις. Είχαν δίκιο. Όταν ήρθε η ξηρασία το 2019, οι καλλιέργειές τους παρουσίασαν προβλήματα.
Την ίδια χρονιά ξεκίνησαν να συνεργάζονται με τον μη κερδοσκοπικό Όμιλο για την Προώθηση της Εκπαίδευσης και της Αειφόρου Ανάπτυξης (Grupedsac), ο οποίος ιδρύθηκε πριν από 30 χρόνια στην Πόλη του Μεξικό.
Η μη κερδοσκοπική οργάνωση στοχεύει να διδάξει στις γυναίκες πώς να διαχειρίζονται το νερό και τη γη τους χρησιμοποιώντας προγονικούς τρόπους άρδευσης και καλλιέργειας ενδημικών φαρμακευτικών φυτών που είναι ανθεκτικά στην ξηρασία.
Όταν ο Grupedsac άρχισε να συνεργάζεται με την κοινότητα της Ορτίζ, υπήρχαν δύο κύριες προκλήσεις: η αύξηση της ξηρασίας δυσκόλευε την καλλιέργεια των καλλιεργειών και την εργασία αποκλειστικά με γυναίκες, σε μια παραδοσιακά ανδροκρατούμενη κουλτούρα.
«Μάθαμε πολύ γρήγορα ότι οι γυναίκες ήταν αυτές που χρησιμοποιούσαν αυτές τις τεχνολογίες, αλλά δεν έπαιρναν τις αποφάσεις των νοικοκυριών τους. Η αποστολή μας ήταν να τους μάθουμε την αξία τους στις κοινότητές τους», λέει ο Ζοακίν Καρίλο, διευθυντής του κέντρου Grupedsac στην Οαχάκα.
Μαθαίνοντας την ανθεκτικότητα στο νερό
Η Grupedsac ξεκίνησε κατασκευάζοντας μια δεξαμενή σιδηροτσιμέντου 20.000 λίτρων (5.283 γαλόνια), μια φθηνή δεξαμενή νερού από τσιμέντο που χρειάζεται λίγη συντήρηση, στο σχολείο. Ολόκληρη η κοινότητα βοήθησε στην κατασκευή της δεξαμενής νερού –μια γηγενής πρακτική γνωστή ως tequios, όπου κάθε άτομο έχει αστικό καθήκον να βοηθήσει την κοινότητά του.
«Τους συναντάμε στα μισά του δρόμου παρέχοντας όλο το υλικό· αλλά ζητήσαμε από την κοινότητα να παράσχει το εργατικό δυναμικό. Αυτός είναι επίσης ένας τρόπος για να μάθουν και να ασχοληθούν», λέει ο Καρίλο.
Η δεξαμενή νερού συλλέγει τη βροχή που συνήθως αποστραγγίζεται, η οποία μπορεί να επαναχρησιμοποιηθεί για τον καθαρισμό, το μαγείρεμα και, σε αυτή την περίπτωση, το πότισμα των καλλιεργειών του σχολείου.
(Να σημειώσουμε ότι αυτή είναι μία τεχνική άρδευσης που ακολουθούταν και στην Ελλάδα στο μακρινό παρελθόν, όταν δεν υπήρχε υδρευτικό σύστημα ειδικά σε ορεινά χωριά ή περιοχές που είχαν δύσκολη πρόσβαση στο νερό. Δίπλα σε πηγές υπήρχαν οι πηγοί, μεγάλες τσιμεντένιες κατασκευές σαν δεξαμενές. Εκεί συγκεντρώνονταν νερό από τις πηγές, αλλά και βρόχινο που οι αγρότες χρησιμοποιούσαν κυρίως ως ποτιστικό για τις καλλιέργειές τους).
Ο Καρίλο εξηγεί ότι στοχεύουν να δώσουν προτεραιότητα στα λαχανικά που είναι ενδημικά της περιοχής και έχουν υψηλή περιεκτικότητα σε σίδηρο και πρωτεΐνη. Λόγω των υψηλών επιπέδων φτώχειας στην περιοχή, η διατροφή των παιδιών συχνά στερείται διατροφικής αξίας.
Η δεξαμενή διαθέτει ενσωματωμένο φίλτρο που καθαρίζει το νερό για την απομάκρυνση βακτηρίων, παθογόνων μικροοργανισμών και άλλων επιβλαβών σωματιδίων. Έτσι αποφεύγονται οι γαστρεντερικές παθήσεις και οι βλάβες στα δόντια που προκαλούνται από το υπερβολικό φθόριο, το οποίο συνήθως βρίσκεται σε υψηλότερες συγκεντρώσεις στα βουνά.
Σίτιση των οικογενειών τους
Όταν ο Καρίλο είδε την προσήλωση των μητέρων να καλλιεργούν τις δικές τους καλλιέργειες, αποφάσισε να τις προσκαλέσει στις εκπαιδευτικές ομάδες του Grupedsac. Το 2020, η Ορτίζ και άλλες πέντε γυναίκες από το Ξίξοβο άρχισαν να παρακολουθούν τα εργαστήρια. Μέχρι σήμερα περισσότερες από 1.500 γυναίκες έχουν συμμετάσχει στο πρόγραμμα, με περίπου 280 γυναίκες από 13 κοινότητες να είναι εγγεγραμμένες επί του παρόντος.
Στις γυναίκες προσφέρθηκε μια παρόμοια δεξαμενή νερού με αυτή που κατασκευάστηκε στο σχολείο για να έχουν στα σπίτια τους. Αλλά θα έπρεπε να δεσμευτούν σε ένα τετραετές πρόγραμμα στο προπονητικό κέντρο του Grupsedac στην Ejutla de Crespo, που βρίσκεται περίπου μια ώρα από τη Σάντα Μαρία Βελάτο.
Τα εργαστήρια εξοπλίζουν και εκπαιδεύουν τις γυναίκες πώς να κάνουν την καλύτερη χρήση του διαθέσιμου νερού, αλλά και τις διδάσκουν πώς να κατασκευάζουν κομποστοποιητικές τουαλέτες χωρίς νερό και να χρησιμοποιούν βιοφίλτρα για την επεξεργασία του νερού.
Η Ορτίζ μόλις ολοκλήρωσε την εκπαίδευσή της και έχει ήδη το δικό της «ρεζερβουάρ» 20.000 λίτρων (5.283 γαλόνια) εγκατεστημένο στη γη της.
Η Ορτίζ βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στη δεξαμενή νερού και λέει ότι έχει βελτιώσει σημαντικά το βιοπορισμό της από τη γεωργία και την υγεία της οικογένειάς της. «Μου άλλαξε κυριολεκτικά τη ζωή», λέει, ενώ δείχνει προς μια τεράστια λευκή κατασκευή που είναι συνδεδεμένη με σωλήνες.
Κατά τη διάρκεια της εποχής των βροχών τη βοηθά να συλλέγει το νερό της βροχής μέσω σωλήνων στρατηγικά τοποθετημένων στη μεταλλική οροφή του σπιτιού της και επίσης αποθηκεύει νερό το οποίο αντλεί από το ποτάμι.
Η δεξαμενή αποθηκεύει επίσης το γκρίζο νερό, από το πλύσιμο των πιάτων ή το ντους. Το νερό αυτό περνάει από ένα δεύτερο φυσικό σύστημα φιλτραρίσματος, το οποίο είναι κατασκευασμένο από πέτρα, χαλίκι και άμμο.
Τώρα η Ορτίζ καλλιεργεί τα δικά της λαχανικά, όπως μπανάνες και καλαμπόκι για να ταΐσει τα ζώα της, τα οποία συντηρούνται με το γκρίζο νερό, αφού περάσει από το σύστημα φιλτραρίσματος.
«Μπορώ να κάνω ντους στο σπίτι μου τώρα -παλιότερα πήγαινα στο σπίτι του γείτονά μου και ήταν πολύ άβολο», λέει. «Μπορώ επίσης να ποτίζω συνεχώς τα φυτά μου και να βγάζω κάποια χρήματα με αυτά που πουλάω».
Οι οικογένειες που διαθέτουν γη με έκταση μεγαλύτερη από 2,5 στρέμματα (1 εκτάριο) μπορούν επίσης να εγκαταστήσουν αγωγούς διήθησης που βοηθούν στην αναπλήρωση των βαθιών πηγαδιών που στερεύουν κάθε χρόνο λόγω της έλλειψης βροχής.
Η Τζίνια Καράντζα, γενική συντονίστρια του Espacio de Encuentro de las Culturas Originarias (Meeting Space for Traditional Cultures), μιας τοπικής μη κερδοσκοπικής οργάνωσης στην Οαχάκα που συνεργάζεται με ιθαγενείς κοινότητες και πρόσφατα κέρδισε τα βραβεία Local Adaptation Champions στο COP28, λέει ότι η λειψυδρία στην περιοχή είναι επίσης αποτέλεσμα της υπερβολικής χρήσης αγροχημικών που έχουν μολύνει τις λίγες διαθέσιμες πηγές νερού. «Τα περισσότερα ποτάμια είναι μολυσμένα», λέει η Καράντζα.
Τα συστήματα υγιεινής στην Οαχάκα είναι τόσο αναποτελεσματικά όσο και δαπανηρά στη συντήρηση, λέει.
Η τοπική δράση, όπως η εστίαση στην επεξεργασία των λυμάτων στην πηγή με τη χρήση τεχνολογιών όπως βιοχωνευτές (συστήματα που διασπούν οργανικά απόβλητα όπως ανθρώπινα απόβλητα και τρόφιμα) και βιοφίλτρα, ή η αποφυγή της χρήσης νερού με τουαλέτες κομποστοποίησης, προσφέρουν «πρακτικές λύσεις με οικονομικά υλικά», λέει η ίδια.
Όσον αφορά την κλιματική αλλαγή, η Οαχάκα είναι η πιο ευάλωτη πολιτεία στο Μεξικό, με τους γεωργικούς τομείς να αντιμετωπίζουν σημαντικές απειλές από την ξηρασία. Ο ετήσιος μέσος όρος βροχής στην Οαχάκα είναι 1.550 χιλιοστά (61 ίντσες), σύμφωνα με κυβερνητικά στοιχεία.
Ο Καρίλο λέει ότι η περιοχή γύρω από τη Σάντα Μαρία Βελάτο δέχεται μόλις 350 χιλιοστά (13,8 ίντσες) βροχοπτώσεων ετησίως.
Η Ορτίζ προσπάθησε να καλλιεργήσει ντομάτες αλλά δεν τα κατάφερε λόγω της έλλειψης νερού. Οι μόνες καλλιέργειες που θα αναπτύσσονταν ήταν φαρμακευτικά φυτά και λουλούδια, τα οποία τελικά πουλά. «Θα μπορούσα να βγάλω ίσως 1.000 πέσος (60$/43£) για τρεις μήνες εργασίας», λέει.
Μέχρι τις αρχές του 2024, ο κατώτατος μισθός για αυτήν την περιοχή στην Οαχάκα ήταν 3.800 πέσος (224$/165£) το μήνα. Για αναφορά, 10.000 λίτρα (2.199 γαλόνια) νερού μπορεί να κοστίζουν έως και 1.200 πέσος (68,3$/52£) στην Οαχάκα.
Η εκπαίδευση Permaculture, η οποία έχει διδάξει στην κοινότητα να καλλιεργεί με βιώσιμο και αυτάρκη τρόπο, άλλαξε το παιχνίδι, λέει η ανύπαντρη μητέρα Φελιτσιάνα Αράνγκο, μια άλλη απόφοιτος του Grupsedac.
Ως επικεφαλής της οικογένειάς της, η Αράνγκο χρειάζεται να φροντίζει το παιδί της και την ηλικιωμένη μητέρα της. Εκτός από τις καλλιέργειες, εκτρέφει επίσης κοτόπουλα σε ένα κοτέτσι που έφτιαξε με υλικά που παρέχονται από το πρόγραμμα Grupsedac.
«Τρώμε το κρέας που μεγαλώνουμε, τα αυγά που μαζεύουμε και τώρα μπορώ να αντέξω οικονομικά το τυρί που κοστίζει 25 πέσος (1,50$/1,20£) αν πουλήσω μερικά από τα λαχανικά που καλλιεργώ», λέει. Η αυτάρκεια είναι ένας από τους κύριους στόχους της Grupdesac για αυτήν την ομάδα γυναικών, που παραδοσιακά έπρεπε να βασίζονται στους άνδρες.
Κοινωνική αλλαγή
Το πρόγραμμα στοχεύει επίσης να αντιμετωπίσει τις βαθύτερες αιτίες της ανισότητας των φύλων σε αυτές τις αυτόχθονες κοινότητες. Όταν εγγραφούν στο πρόγραμμα, οι γυναίκες ενθαρρύνονται να δημιουργήσουν ένα ετήσιο ταμείο αποταμίευσης.
«Πρέπει να ενδυναμώσουμε αυτές τις γυναίκες, αλλά πρέπει επίσης να καταλάβουμε ότι η λέξη ενδυνάμωση σημαίνει διαφορετικά πράγματα στις κοινωνίες μας», λέει ο Καρίλο.
Η πρόσβαση στο νερό για την άρδευση των καλλιεργειών παίζει βασικό ρόλο στην οικοδόμηση της ισότητας των φύλων, λέει.
Η παροχή δυνατότητας συμμετοχής των γυναικών σε γεωργικές δραστηριότητες τις καθιστά οικονομικά ενεργές και ανθεκτικές στην κλιματική αλλαγή, λέει. Η πραγματοποίηση αυτών των οφελών εξαρτάται από την αντιμετώπιση των κανόνων και των διαρθρωτικών ανισοτήτων μέσω της κατάρτισης, προσθέτει.
«Το νερό είναι πολύ πολύτιμο», λέει η Ορόρα Περέζ, η οποία εξακολουθεί να ολοκληρώνει την εκπαίδευση μαζί με τη μητέρα της. «Η εκτροφή ζώων με κάνει ανεξάρτητη και με έχει βοηθήσει να επιβιώσω» συμπληρώνει.
Μια μελέτη στην Οαχάκα μεταξύ 2016 και 2022 διαπίστωσε ότι το χάσμα μεταξύ των δύο φύλων επιδεινώνει την ευπάθεια των γυναικών στην κλιματική αλλαγή. Η περιορισμένη εκπαίδευση, τα υψηλά ποσοστά αναλφαβητισμού και η περιορισμένη πρόσβαση σε πόρους εμποδίζουν την προσαρμογή τους στα ακραία καιρικά φαινόμενα.
Οι κοινωνικές προσδοκίες, που επιβαρύνουν τις γυναίκες με τη φροντίδα των παιδιών και τα οικιακά καθήκοντα, περιορίζουν περαιτέρω την κινητικότητά τους και την ικανότητά τους να ανταποκρίνονται στις καταστροφές, κατέληξαν οι ερευνητές.
Παραδοσιακά, όταν οι γυναίκες κερδίζουν χρήματα, πουλώντας λαχανικά ή ζώα στην αγορά, τα δίνουν στους συζύγους τους, εξηγεί ο Καρίλο. «Με σεβασμό και κατανόηση, τους διδάσκουμε ότι μπορούν επίσης να έχουν λόγο στη χρήση αυτών των χρημάτων», λέει.
Οι γυναίκες που έχουν περάσει από το πρόγραμμα του Grupedsac τώρα αναρωτιούνται εάν αυτό είναι ωφέλιμο για αυτές και τις οικογένειές τους, λέει ο Καρίλο, προσθέτοντας ότι η γνώση που λαμβάνουν τους δίνει κάποιο μοχλό για να αλλάξουν τις οικογενειακές ευθύνες.
Η εκπαίδευση δίδαξε στην Πέρεζ ότι οι άνδρες και οι γυναίκες είναι ίσοι –ένα μάθημα που έχει μοιραστεί με τα παιδιά της. «Τώρα ξέρω ότι τα αγόρια μου πρέπει να μάθουν να μαγειρεύουν και να βοηθούν στο σπίτι», λέει.
Πολλές από τις γυναίκες στην κοινότητα έχουν υποστεί βία, σωματική, σεξουαλική και ψυχολογική. Το Grupedac διευκολύνει την ομαδική θεραπεία, η οποία βοηθά τις γυναίκες να μιλήσουν για τα προβλήματά τους, παρέχοντας στις γυναίκες έναν ασφαλή χώρο και ένα δίκτυο υποστήριξης, εξηγεί η Καρίλο.
Σε ένα κοντινό χωριό, όταν μια συμμετέχουσα έφτασε για πρώτη φορά για την εκπαίδευσή της, είχε μώλωπες και ένα μαύρο μάτι –την είχε χτυπήσει ένα αρσενικό μέλος της οικογένειας. Ο Grupedsac της παρείχε χρηματοδότηση για να τη βοηθήσει να χτίσει ένα σπίτι από τούβλα λάσπης για να ζήσει με τα παιδιά της.
Η ζωή μακριά από την ευρύτερη οικογένειά της της επέτρεψε να ξεφύγει από την καθημερινή βία και να αλλάξει τη ζωή της. Ο μη κερδοσκοπικός οργανισμός της έχει δώσει και ζώα που της εξασφαλίζουν σταθερό εισόδημα. «Αν δεν είχα τα κοτόπουλα και τις αγελάδες μου η ιστορία μας θα ήταν διαφορετική», λέει.
Τα παιδιά της γυναίκας έχουν τώρα μια καλή εκπαίδευση, ένα σημείο αξιοσημείωτης υπερηφάνειας. «Είπα στην κόρη μου ότι δεν μπορεί να πιεστεί. Πρέπει να σπουδάσει, να μάθει όσο περισσότερο μπορεί και να εργαστεί», λέει.
Εργασία για ένα ασφαλές μέλλον
Αν και το πρόγραμμα έχει μεταμορφώσει τις ζωές των γυναικών σε ένα κοινωνικό πλαίσιο, εξακολουθούν να υπάρχουν προκλήσεις –κυρίως σχετικά με την ασφάλεια του νερού. Η Οαχάκα αντιμετωπίζει συνεχιζόμενη, οξυμένη ξηρασία. Μέχρι το 2039, οι ετήσιες βροχοπτώσεις θα μειωθούν κατά 6% σύμφωνα με το Πρόγραμμα για την Κλιματική Αλλαγή της Πολιτείας της Οαχάκα.
Αλλά ο Καρίλο παραμένει θετικός. «Ο σπόρος έχει φυτευτεί μέσω αυτών των γυναικών», λέει, προσθέτοντας ότι οι γυναίκες Ζαποτέκ θα είναι καλύτερα εξοπλισμένες από πολλούς για ό,τι έρχεται.
«Μου λείπουν τα μεγάλα δέντρα από την παιδική μου ηλικία και οι σκιές που παρείχαν», λέει η Ορτίζ. «Ξέρω ότι δεν έχουμε αρκετή βροχή για να τα κάνουμε να ξαναφυτρώσουν, αλλά τουλάχιστον τώρα έχουμε συνείδηση των φυτών που θα χρειαστούμε για να επιβιώσουμε».
