Περιεχόμενα
Σαν σήμερα πριν ακριβώς 55 χρόνια, στις 21 Αυγούστου 1968, οι κάτοικοι της (τότε ενωμένης) Τσεχοσλοβακίας ξύπνησαν από ενοχλητικούς θορύβους: Τις ερπύστριες των τανκς που κυκλοφορούσαν στους δρόμους της Πράγας και των μεγάλων πόλεων και τα εκατοντάδες πολεμικά αεροσκάφη που μετέφεραν ξένους στρατιώτες στη χώρας τους. Στρατιώτες που είχαν αποστολή να μετατρέψουν την Άνοιξη της Πράγας που ζούσαν σε βαρύ χειμώνα.
Η εισβολή της ΕΣΣΔ και τότε συμμαχικών της κρατών (Πολωνίας, Βουλγαρίας, Ουγγαρίας και Ανατολικής Γερμανίας) στην Τσεχοσλοβακία σηματοδότησε μια ολόκληρη εποχή και έστειλε ένα σαφές μήνυμα: Στο ανατολικό μπλοκ τα όρια ανοχής στην κριτική και τις μεταρρυθμίσεις είναι πολύ περιορισμένα. Δεν πρόλαβε η Τσεχοσλοβακία να κάνει ούτε καν μερικά βήματα προς την ελευθερία, την οποία απολάμβαναν οι δυτικοί της γείτονες, με την Άνοιξη της Πράγας κι αμέσως η ηγεσία της ξηλώθηκε με βάναυσο τρόπο από την «μαμά» Σοβιετική Ένωση, που έδινε το στίγμα της μηδενικής ανοχής στην κριτική.
Η καταστολή της Άνοιξης της Πράγας με στρατιωτική επέμβαση έχει πολλές ομοιότητες, τουλάχιστον στην αρχή και το κίνητρο, με την ρωσική εισβολή στην Ουκρανία πριν από 1,5 χρόνο. Όπως και τότε, έτσι και τώρα οι Ρώσοι επεδίωξαν να αντικαταστήσουν με τα όπλα την ηγεσία ενός κράτους που κινδύνευε να βρεθεί έξω από την σφαίρα επιρροής τους. Με δύο τεράστιες διαφορές: Αυτή τη φορά οι ένοπλες δυνάμεις της Ουκρανίας αποφάσισαν να πολεμήσουν και η Δύση στάθηκε στο πλευρό της Ουκρανίας, δεν ένιψε τας χείρας της.
Άνοιξη της Πράγας: Το πείραμα της ελευθερίας
Η εισβολή της ΕΣΣΔ και τότε συμμαχικών της κρατών (Πολωνίας, Βουλγαρίας, Ουγγαρίας και Ανατολικής Γερμανίας) στην Τσεχοσλοβακία σηματοδότησε μια ολόκληρη εποχή και έστειλε ένα σαφές μήνυμα: Στο ανατολικό μπλοκ τα όρια ανοχής στην κριτική και τις μεταρρυθμίσεις είναι πολύ περιορισμένα. Δεν πρόλαβε η Τσεχοσλοβακία να κάνει ούτε καν μερικά βήματα με την Άνοιξη της Πράγας προς την ελευθερία, την οποία απολάμβαναν οι δυτικοί της γείτονες, κι αμέσως η ηγεσία της ξηλώθηκε με βάναυσο τρόπο από την «μαμά» Σοβιετική Ένωση, που έδινε το στίγμα της μηδενικής ανοχής στην κριτική.
Η καταστολή του κινήματος Άνοιξη της Πράγας με στρατιωτική επέμβαση έχει πολλές ομοιότητες, τουλάχιστον στην αρχή και το κίνητρο, με την ρωσική εισβολή στην Ουκρανία πριν από 1,5 χρόνο. Όπως και τότε, έτσι και τώρα οι Ρώσοι επεδίωξαν να αντικαταστήσουν με τα όπλα την ηγεσία ενός κράτους που κινδύνευε να βρεθεί έξω από την σφαίρα επιρροής τους.
Από τις αρχές του 1960 η Τσεχοσλοβακία είχε βυθιστεί σε μια δραματική οικονομική ύφεση. Η χώρα με τις μεγαλύτερες οικονομικές δυνατότητες από αυτές του ανατολικού μπλοκ το 1963 ήταν ουραγός σε όλους τους οικονομικούς δείκτες των χωρών του Συμφώνου της Βαρσοβίας. Ο κεντρικός σχεδιασμός και τα πενταετή προγράμματα ανάπτυξης είχαν αποτύχει οικτρά: Ο κόσμος αδιαφορούσε για την παραγωγή, η βιομηχανία ήταν υποτονική και το πραγματικό εισόδημα των κατοίκων ολοένα μίκραινε.
Σ’ αυτό το κλίμα έλαμψε πρώτα το άστρο του Ότα Σικ. Μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚ Τσεχοσλοβακίας (άρα και «αποδεκτός» από το καθεστώς, τουλάχιστον μη σεσημασμένος ως αντικομουνιστής) και διευθυντής του Οικονομικού Ινστιτούτου της Ακαδημίας Επιστημών της Πράγας, άρχισε να διατυπώνει τις πρώτες απαιτήσεις για βαθιές μεταρρυθμίσεις.
Τι ζήτησε; Τη σταδιακή μετάβαση της Τσεχοσλοβακίας σε μια «σοσιαλιστική οικονομία της αγοράς». Να εγκαταλειφθεί ο κεντρικός σχεδιασμός, να απελευθερωθούν οι επιχειρήσεις από τον κρατικό έλεγχο, να παταχθεί η γραφειοκρατία, να λειτουργήσουν αυτόνομα συνδικάτα και ιδιωτικές κοινοπραξίες με δυτικές επιχειρήσεις και να σταματήσει ο κρατικός έλεγχος των τιμών. Όλα αυτά μαζί έμειναν στην ιστορία με δύο λέξεις: «Τρίτος Δρόμος».
H αποκατάσταση του Κάφκα και η εφημερίδα
Οι φωνές του Ότα Σικ συνέπεσαν με μια χαλάρωση του καθεστώτος στις φωνές δημόσιας κριτικής, κυρίως από τους διανοούμενους. Έτσι ξεκίνησε η Άνοιξη της Πράγας. Το συμβολικό σύνθημα γι’ αυτό έγινε με την λεγόμενη «αποκατάσταση» του Φραντς Κάφκα, του Τσέχου πολυβραβευμένου συγγραφέα, ο οποίος όμως είχε περιθωριοποιηθεί στα πρώτα χρόνια της κομουνιστικής επιρροής.
Η πρώτη ανοιχτή κριτική στο καθεστώς και τις μεθόδους του (ουσιαστικά, δηλαδή, στην ΕΣΣΔ) έγινε μέσω της «Λογοτεχνικής Εφημερίδας» (Literani Noviny). Ενός εντύπου που θεωρητικά ασχολούνταν με λογοτεχνικές τάσεις και γεγονότα, αλλά μέσα στις σελίδες του πολλοί διανοούμενοι και λογοτέχνες ασκούσαν κριτική. Η εφημερίδα άρχισε να αυξάνει δραματικά την κυκλοφορία της και έφτασε στο (αδιανόητο για ελεγχόμενο έντυπο) όριο των 140.000 φύλλων ημερησίως το 1967. Η Άνοιξη της Πράγας στα καλύτερά της.
Η χρονιά εκείνη ήταν συμβολική, καθώς σηματοδοτούσε τον μισό αιώνα της Οκτωβριανής Επανάστασης στη Ρωσία. Οπότε η κριτική των λογοτεχνών αντιμετωπίστηκε με καχυποψία, ότι την υποκινούσε η Δύση ως προσπάθεια αντεπανάστασης. Οι συντάκτες της εφημερίδες απολύθηκαν σταδιακά μέσα σε λίγους μήνες και επικεφαλής της ορίστηκε ο υπουργός Παιδείας της χώρας, στην προσπάθεια να ελέγξει τα πράγματα.
Αυτά, όμως, είχαν ξεφύγει. Από τον Οκτώβριο του 1967 ξέσπασαν διαμαρτυρίες φοιτητών και μαζικές διαδηλώσεις. Αρχική αιτία οι κακές συνθήκες διαβίωσης στις φοιτητικές εστίες, αλλά η πρώτη σπίθα γρήγορα ξεχάστηκε. Η μαζική συμμετοχή στις κινητοποιήσεις μετέτρεψε μια περιορισμένη διαμαρτυρία σε ανοιχτή αμφισβήτηση του καθεστώτος.
Η αντίδραση της ΕΣΣΔ στην Άνοιξη της Πράγας ήλθε τον Ιανουάριο του 1968. Ο τότε πανίσχυρος γενικός γραμματέας του ΚΚ Τσεχοσλοβακίας Άντονιν Νοβότνι αντικαταστάθηκε από τον Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ, έναν Σλοβάκο ανώτερο υπάλληλο, ο οποίος είχε ανατραφεί στην ΕΣΣΔ. Το 1924, όταν αυτός ήταν τριών ετών, η οικογένεια του Ντούμπτσεκ γοητεύθηκε από το όραμα του κομουνισμού και μετανάστευσε στην ΕΣΣΔ. Έμεινε εκεί μέχρι το 1938. Ο Ντούμπτσεκ σπούδασε στην ΕΣΣΔ, κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου πολέμησε το φιλοναζιστικό καθεστώς της Σλοβακίας, σε μια μάχη μάλιστα έχασε τον αδελφό του. Θεωρούνταν απόλυτα πιστός στα κομουνιστικά ιδεώδες, φιλοσοβιετικός και ελεγχόμενος.
Πρόγραμμα δράσης και Μπρέζνιεφ
Κι όμως… Μετά τον Απρίλιο του 1968 ο Ντούμπτσεκ παρουσίασε ένα Πρόγραμμα Δράσης, το οποίο καθιέρωνε για πρώτη φορά την αναδιάρθρωση της οικονομίας, την κατοχύρωση της ελευθερίας γνώμης και την κριτική στο σταλινικό παρελθόν. Η κοινωνία ανταποκρίθηκε, αν και είχε φτάσει πια σε τέτοια επίπεδα ελευθερίας με την Άνοιξη της Πράγας, που ακόμα κι αυτό το πρόγραμμα το θεώρησε «φοβικό» και «χωρίς έμπνευση». Ο λαός έστελνε το μήνυμά του ότι είχε αποφασίσει να διαμορφώνει αυτός τις ιδέες.
Αυτά δεν μπορούσαν να μείνουν αναπάντητα. Ήταν η πρώτη μεγάλη κρίση που αντιμετώπιζε ο νέος (από το 1964) ηγέτης της ΕΣΣΔ Λεονίντ Μπρέζνιεφ. Ο προκάτοχός του Νικίτα Χρουτσόφ, παρά το ότι στάθηκε κριτικά απέναντι στο σταλινισμό, δεν είχε κανέναν ενδοιασμό να πνίξει στο αίμα μια ανάλογη προσπάθεια φιλελευθεροποίησης της Ουγγαρίας το 1956.
Ο Μπρέζνιεφ δεν μπορούσε να αφήσει την Τσεχοσλοβακία να ξεφύγει από τον έλεγχό του. Θα ήταν η πρώτη ένδειξη για το ξήλωμα του κομουνιστικού πουλόβερ στην ανατολική Ευρώπη. Οι χώρες-μέλη του συμφώνου της Βαρσοβίας (Αν.Γερμανία, Πολωνία, Ουγγαρία, Βουλγαρία) αποφάσισαν να αναλάβουν δράση, υπό την καθοδήγηση της ΕΣΣΔ και μέσα στην Τσεχοσλοβακία βρήκαν συμμάχους στην συντηρητική πλευρά του Κομουνιστικού Κόμματος.
Τη νύχτα της 20ης Αυγούστου, λίγο πριν τα μεσάνυχτα, ξεκίνησε η εισβολή, από στρατεύματα τεσσάρων κρατών, τα περισσότερα βέβαια της ΕΣΣΔ, με την κωδική ονομασία «Επιχείρηση Δούναβης». Μέσα σε δύο ημέρες περισσότεροι από 800.000 (!) στρατιώτες είχαν βρεθεί μέσα στο τσεχοσλοβακικό έδαφος και είχαν καταλάβει όλα τα στρατηγικά σημεία. Η Άνοιξη της Πράγας πέρασε στην ιστορία. Οι Ανατολικογερμανοί δεν κινήθηκαν, διότι θεωρήθηκε ότι η παρουσία γερμανικών στρατευμάτων στη χώρα (έστω και κομουνιστικών) θα προκαλούσε το αίσθημα του πληθυσμού, που δεν είχε συνέλθει ακόμα από την τραγική ναζιστική κατοχή του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Ο τσεχοσλοβακικός στρατός δεν αντέδρασε. Τυπικά, επειδή δεν υπήρχαν σχέδια αντιμετώπισης «φίλων» ενόπλων δυνάμεων. Ουσιαστικά, ήταν μια απόφαση του Ντούμπτσεκ, για να μην χυθεί αίμα. Ο ίδιος, ούτως ή άλλως, δεν θεωρούσε τον εαυτό του επαναστάτη, αλλά μεταρρυθμιστή.
Άλλαζαν τις πινακίδες στους δρόμους!
Ο λαός αντέδρασε και υπερασπίστηκε την Άνοιξη της Πράγας χωρίς όπλα, αλλά με όλες τις άλλες διαθέσιμες μεθόδους. Στην ουσία εκατομμύρια άνθρωποι κήρυξαν πολιτική ανυπακοή: Προφασίζονταν ασθένειες και δεν πήγαιναν στις δουλειές τους, οι μαθητές απείχαν από τα μαθήματα. Και σε χιουμοριστικό επίπεδο, αναρτούσαν πανό που περιείχαν φράσεις όπως «απαγορεύεται η είσοδος σε μη εξουσιοδοτημένο προσωπικό» (όπως γράφει και στη φωτό), μέχρι που άλλαζαν την κατεύθυνση στις πινακίδες κυκλοφορίας που έδειχναν τις πόλεις και τα χωριά! Πολύ συχνά τα σοβιετικά τανκς μπερδεύονταν και κατέληγαν αλλού γι’ αλλού, αφού δεν ήξεραν τους δρόμους.
Τα μοναδικά θύματα που καταγράφηκαν μετά την επέμβαση ήταν δύο φοιτητές. Ο Γιαν Πάλας και ο Γιαν Ζάνιτς. Λίγους μήνες αργότερα, αποφάσισαν να θυσιάσουν τη ζωή τους σαν ένδειξη διαμαρτυρίας και μνήμης στην Άνοιξη της Πράγας. Αυτοπυρπολήθηκαν σε στην κεντρική πλατεία Βέντσεσλας της Πράγας, εκεί που είχαν ξεκινήσει οι εκδηλώσεις διαμαρτυρίας για την Άνοιξη της Πράγας.
Η Δύση δεν αντέδρασε στην Άνοιξη της Πράγας και την επέμβαση, όπως δεν είχε αντιδράσει και στην Ουγγαρία. Πέρα από λεκτικές καταδίκες δεν υπήρξε τίποτε άλλο. Ο Ντούμπτσεκ, φυσικά, καθαιρέθηκε από τα αξιώματά του τον Απρίλιο του 1969 αι ανέλαβε ο πιστός συνεργάτης της Μόσχας Γούσταβ Χούσακ, ο οποίος κράτησε τη θέση του ως το 1987.
Η Άνοιξη της Πράγας, πάντως, είχε μεγαλύτερο αντίκτυπο στο δυτικό κόσμο από την ίδια την Τσεχλοσλοβακία. Ο Ντούμπτσεκ «αποκαταστάθηκε» το 1989 ως πρόεδρος του Ομοσπονδιακού Κοινοβουλίου της Ενωμένης Τσεχοσλοβακίας κι αναμενόταν να παίξει ρόλο στην μετέπειτα δημοκρατική εξέλιξη της Σλοβακίας. Σκοτώθηκε, όμως, σε τροχαίο το Νοέμβριο του 1992, λίγο πριν το «Βελούδινο Διαζύγιο» των δύο χωρών. Ακόμα και σήμερα τα στοιχεία του τροχαίου δεν έχουν διαλευκανθεί πλήρως.
