Τιτανικός: Οι θεωρίες συνωμοσίας του TikTok – Οι «ψεκασμένοι» και οι πολέμιοι τους

Κάπως ειρωνικό για ένα ναυάγιο, αλλά ο Τιτανικός, η τραγική του ιστορία, βρίσκει τον τρόπο να έρχεται συχνά στην επιφάνεια. Τις τελευταίες μέρες, όλος ο κόσμος παρακολούθησε με κομμένη την ανάσα την μάταιη τελικά προσπάθεια να σωθούν οι 5 επιβαίνοντες του υποβρυχίου που είχε πάει να εξερευνήσει το μοιραίο πλοίο.

Κι αυτό ακόμα όμως, μπορεί κάποια στιγμή να βρεθούν ορισμένοι να το αμφισβήτήσουν, με τον όποιο περίεργο τρόπο. Γιατί τελικά πόσο κοινή είναι η… κοινή λογική; Δηλαδή, θέλουμε να πούμε, πόσο δεδομένη είναι η ύπαρξη μια καθολικώς αποδεκτής βάσης για συζήτηση;

Εδώ κυκλοφορούν ανάμεσά μας (γιατί και πώς;) άνθρωποι που πιστεύουν πως η Γη είναι επίπεδη. Δεν θα υπάρχουν άλλοι που να θεωρούν πως «μας είπαν ψέματα», πως είμαστε «πρόβατα» και ότι ο Τιτανικός δεν βυθίστηκε ποτέ; Ρητορικό το ερώτημα και απαραίτητες οι εξηγήσεις, που ακολουθούν παρακάτω…

Και τικ και… τοκ, το βίντεο σύμφωνα με το οποίο ο Τιτανικός δεν βυθίστηκε ποτέ

Έναν αιώνα και πλέον μετά το πιο διάσημο ναυάγιο όλων των εποχών (15 Απριλίου του 1912 συνέβη το μοιραίο), που κόστισε τη ζωή περισσότερων από 1.500 ανθρώπων, ανέβηκε στο TikTok ένα βίντεο στο οποίο υποστηριζόταν πως το πλοίο δεν κατέληξε ποτέ στο βυθό του Βόρειου Ατλαντικού Ωκεανού. Μέσα σε 32 δευτερόλεπτα ο δημιουργός αυτού του περιεχόμενου κερνάει αγνή «ψέκα». Ενώνοντας παντελώς αβάσιμες φήμες που «σέρνονται» επί σειρά ετών, φρέσκια παραπληροφόρηση και παραποιημένο περιεχόμενο.

Το πλάνο ξεκινάει με ένα δραματοποιημένο ασπρόμαυρο σχέδιο του Τιτανικού σε κατάσταση SOS και background μια τρομακτική μελωδία συνθεσάιζερ που θα ζήλευε και το καλύτερο θρίλερ. Ένας άντρας με κουκούλα και καπέλο του μπέιζμπολ φορεμένο ανάποδα, προβάλλει ένα γνωστό επιχείρημα – συνοδεία ενός emoji προσώπου που ουρλιάζει: «Ο Τιτανικός δεν βυθίστηκε ΠΟΤΕ στην πραγματικότητα». Κοιτάζοντας την κάμερα, επαναλαμβάνει τη γνωστή και εξαντλητικά πολλές φορές απορριφθείσα θεωρία – ότι τα συντρίμμια στον βυθό ανήκουν στο παλαιότερο αδελφό πλοίο του Τιτανικού, το Olympic, που βυθίστηκε σε μια απόπειρα ασφαλιστικής απάτης.

Το ότι το post αυτό συγκέντρωσε 11 εκατομμύρια views, πριν τελικά «κατέβει», συνιστά μια ηχηρή υπενθύμιση της δύναμης του TikTok να αναζητά τον ρεβιζιονισμό ακόμα και για περιπτώσεις που έχουν αναλυθεί ενδελεχώς. Λίγα γεγονότα της Ιστορίας έχουν προσεγγιστεί τόσο σε βάθος και από τόσες πολλές διαφορετικές πηγές όσο ο Τιτανικός. Κι όμως βρέθηκαν αρκετοί πρόθυμοι να πιστέψουν ακόμα μια θεωρία συνωμοσίας.

Οι πιο δημοφιλείς ιστορικά θεωρίες συνομωσίας για το διάσημο ναύαγιο

Ένα άλλο βίντεο στη δημοφιλή πλατφόρμα παρουσιάζει μια άλλη γνωστή τέτοια θεωρία. Πως η βύθιση του πλοίου ήταν μια κανονισμένη δουλειά, σχεδιασμένη από τον εκατομμυριούχο τραπεζίτη Τζ. Π. Μόργκαν προκειμένου να «ξεπαστρέψει» τους αντιπάλους του, Τζέικομπ Άστορ, Ίσιντορ Στράους και Μπέντζεμαν Γιούκγκενχαϊμ, που χάθηκαν στο πλοίο. Γι’ αυτό ακύρωσε τελευταία στιγμή το εισιτήριο του, επιμένει η θεωρία.

Καμία απάντηση στο αντεπιχείρημα πως ο λόγος που ο Μόργκαν χρειάστηκε, προς καλή του τύχη τελικά, να αφήσει τελευταία στιγμή το ταξίδι ήταν το ότι βρέθηκε αντιμέτωπος με τον κίνδυνο να χάσει την ευρωπαϊκή συλλογή έργων τέχνης του. Ή στο ότι ο επιχειρηματίας θα έπρεπε επίσης με κάποιο τρόπο να διασφαλίσει ότι ο Τιτανικός θα χτυπούσε ένα παγόβουνο με καταστροφική δύναμη και ότι οι αντίπαλοί του δεν θα ήταν μεταξύ των περισσότερων από 700 ανθρώπων που επέζησαν από τη συντριβή.

Τον περασμένο Δεκέμβριο, γιορτάστηκε η 25η επέτειος της ταινίας «Τιτανικός» του 1997. Το φιλμ-σταθμός που για μήνες δημιουργούσε ουρές στα σινεμά, με τον κόσμο να πηγαίνει (αρκετοί πολλές περισσότερες από μία φορά) να δει το ειδύλλιο του Λεονάρντο Ντι Κάπριο και της Κέιτ Γουίνσλετ με φόντο τη καταστροφή. Εγγυημένη συγκίνηση.

Πριν από την επανακυκλοφορία, ο σκηνοθέτης Τζέιμς Κάμερον θέλησε να απαντήσει σε μια μακροχρόνια συζήτηση σχετικά με το αν και οι δύο εραστές της ταινίας θα μπορούσαν να έχουν επιβιώσει στην πραγματικότητα. Τα διάφορα μοντέλα προσομοίωσης που δουλεύτηκαν έδειξαν πως ναι, θα ήταν εφικτό 2 άνθρωποι να επιβιώσουν σε μια σανίδα σωτηρίας στα παγωμένα νερά του Ωκεανού.

Τα έκανε με καλή πρόθεση τα πειράματά του ο Κάμερον, αλλά άθελά του έριξε λάδι στη φωτιά σε μια σειρά από θεωρίες συνωμοσίας. «Μπορούσαν να σώσουν πολύ κόσμο και δεν το έκαναν», είπαν αυτοί που επιλέγουν κάθε φορά να διαβάσουν μια ιστορία από ένα δικό τους και μόνο πρίσμα.

«Γίνεται κάπως ενοχλητικό να βλέπεις πολλά από αυτά τα σκουπίδια να δημοσιεύονται και κόσμο να τα πιστεύει», λέει χαρακτηριστικά ο Τσαρλς Α. Χάας, ιδρυτής της Titanic International Society, μιλώντας στους New York Times. Ο άνθρωπος αυτός έχει περάσει έξι δεκαετίες της ζωής του μελετώντας το τι έγινε στο μοιραίο πλοίο. Έγραψε πέντε βιβλία για το θέμα, βούτηξε στο σημείο του ναυαγίου δύο φορές και κατέρριψε περισσότερες θεωρίες συνωμοσίας από όσες θέλει να μετρήσει. «Νιώθω σαν κάποιος που φωνάζει εν τω μέσω ενός τυφώνα», τονίζει με παράπονο.

Η Titanic International Society έχει λογαριασμούς στο Instagram, στο Facebook και στο Twitter. Όχι στο TikTok. Επειδή ακριβώς θεωρεί πως η φύση της πλατφόρμας δεν αφήνει χώρο για οποιαδήποτε σοβαρή έρευνα. «Αν έχετε ένα υπέροχο κομμάτι φιλέ μινιόν και το τυλίξετε σε μυρωδάτο ψάρι, το φιλέ μινιόν μετά από λίγο δεν μυρίζει τόσο καλά», χαριτολογεί ο Χάας, με ποιητική διάθεση.

Από παλιά τα λέγανε, απλώς άλλαξε το πού τα λένε

Το TikTok είναι απλώς η σύγχρονη φιλόξενη «στέγη» για fake news αναφορικά με τον Τιτανικό. Στην πραγματικότητα, το «λέμε και γράφουμε ό,τι να ναι» παρατηρήθηκε ως φαινόμενο και την εποχή που βυθίστηκε το πλοίο.

Ένα μήνα μετά το ναυάγιο, η Washington Post ανέφερε ως πιθανότητα ότι η τραγωδία προήλθε από την «αρχαία κατάρα» μιας μουμιοποιημένης Αιγύπτιας ιέρειας. Άλλοι προσπάθησαν, να ρίξουν το φταίξιμο για τον υψηλό αριθμό των νεκρών στο Winston Churchill, ένα γερμανικό υποβρύχιο, που έστειλε, είπαν, ηλεκτρομαγνητικά κύματα για να αποτραπεί τη διαφυγή των επιβατών.

Δεν θα μπορούσαν φυσικά να απουσιάζουν από τη συζήτηση οι Μασόνοι – «αυτοί ήταν από πίσω» είπαν κάποιοι με μια σιγουριά που είναι άγνωστο από πού αντλούσαν. Και οικογένεια Ρότσιλντ είχε το μενού, ως και Ιησουίτες, η φαντασία πολλών είναι αχαλίνωτη.

Τέτοιες θεωρίες συνωμοσίας αποτελούν πηγή βαθιάς και γνώριμης αγανάκτησης για τον κ. Χάας, που δεν μπορεί να καταλάβει πώς συνεχώς βρίσκουν χώρο και χρόνο να αναπτύσσονται. «Το στενάχωρο της υπόθεσης είναι ότι πολλοί από τους ανθρώπους που είναι στο TikTok είναι έφηβοι και θλιβερά απρόθυμοι να κάτσουν να ψάξουν λίγο παραπάνω», λέει.

Το TikTok, το οποίο έχει 150 εκατομμύρια Αμερικανούς χρήστες και είναι ιδιαίτερα δημοφιλές στους νέους, έχει γίνει ένας ιδιαίτερα ισχυρός φορέας παραπληροφόρησης. Είτε για γεγονότα του «τώρα», είτε για άλλα, του παρελθόντος.

Όπως πάντως και άλλες πλατφόρμες μέσων κοινωνικής δικτύωσης, το TikTok προσπάθησε να εμποδίσει να εμφανίζονται μέσω αυτού, επιζήμια ιστορικά fake news, όπως οι προσπάθειες άρνησης του Ολοκαυτώματος, ενώ εργάζεται και για την καταπολέμηση των ψεμάτων με ζητήματα που έχουν να κάνουν με πολιτική, υγεία και πάει λέγοντας.

«Προτεραιότητά μας είναι να προστατεύσουμε την κοινότητά μας, γι’ αυτό αφαιρούμε την παραπληροφόρηση που θα προκαλέσει σημαντική βλάβη και συνεργαζόμαστε με ανεξάρτητους ελεγκτές στοιχείων για να βοηθήσουμε στην αξιολόγηση της ακρίβειας του περιεχομένου στην πλατφόρμα μας», δήλωσε πρόσφατα ο Μπεν Ράτε, εκπρόσωπος του TikTok. Και ναι, είναι αλήθεια, πως η εταιρεία αποτρέπει την εμφάνιση ορισμένων βίντεο με θεωρίες συνωμοσίας σε ροές δεδομένων. Αλλά δεν τα «σβήνει» και εντελώς.

Η νέα γενιά των ΗΠΑ ανησυχεί λόγω της ημιμάθειας της

Ενώ οι περισσότεροι από τους νεαρούς χρήστες στο TikTok μπορούν και να αναγνωρίσουν και να κοροϊδέψουν τις θεωρίες συνωμοσίας, αρκετοί της ίδιας γενιάς δυσκολεύονται επίσης να κατανοήσουν και να αναγνωρίσουν το παρελθόν.

Η γνωστική τους επάρκεια σε ιστορικά γεγονότα βαίνει μειούμενη όπως δείχνουν έρευνες στις ΗΠΑ. Ανησυχητική είναι και μια μελέτη που δείχνουν πως οι μισοί Αμερικανοί μαθητές γεννημένοι μετά το 1997 αμφισβήτησαν, περισσότερο ή λιγότερο, πως η ανθρωπότητα έχει πάει στη Σελήνη.

Σε μια άλλη πρόσφατη έρευνα μεταξύ νεαρών Αμερικανών που χρησιμοποιούν το TikTok για περισσότερο από μία ώρα την ημέρα, το 17 % των ερωτηθέντων «δεν μπορούσε να πει με βεβαιότητα ότι η Γη είναι στρογγυλή», σύμφωνα με το Reboot Foundation, έναν μη κερδοσκοπικό οργανισμό με έδρα το Παρίσι που προωθεί την παιδεία στα μέσα επικοινωνίας και την κριτική σκέψη.

«Κατά βάση, ένας 14χρονος πιθανότατα διδάσκεται στο σχολείο ότι η Γη είναι στρογγυλή και πιθανώς το πιστεύει, αλλά με τη συχνότητα να παρακολουθούν βίντεο ξανά και ξανά, κάποιοι αρχίζουν να το αμφισβητούν», είπε η υπεύθυνος της εταιρείας, προσθέτοντας πως «όσο περισσότερο οι νεαροί ενήλικες είναι στο TikTok, τόσο περισσότερο πιστεύουν αυτό που βλέπουν».

Οι ειδικοί στην παραπληροφόρηση λένε ότι ο αλγόριθμος του TikTok και οι εξατομικευμένες ροές που δημιουργεί για τους χρήστες μπορούν να το κάνουν ιδιαίτερα ισχυρό για τη διάδοση θεωριών συνωμοσίας. Για να δείξει περιεχόμενο στους χρήστες, το σύστημα βασίζεται λιγότερο σε κοινωνικές συνδέσεις και οπαδούς, όπως το Twitter και το Facebook, και περισσότερο στην αφοσίωση.

Αν κάποιος αφιερώνει χρόνο σε ένα βίντεο, δεν έχει σημασία αν πιστεύει πραγματικά ότι ο Τζ. Π. Μπόργκαν βύθισε τον Τιτανικό ή αν το θεωρεί απλώς αστείο. Αυτό είναι το ίδιο για το TikTok, επομένως προτείνεται στο χρήστη περισσότερο από αυτό το περιεχόμενο.

Αυτό δεν σημαίνει πως η όλη ιστορία του Τιτανικού δεν σηκώνει κάποιες επί μέρους εξειδικευμένες διαφορές. Υπάρχει διχογνωμία για τον αριθμό των νεκρών (1.503 νεκροί κατά τη μία πηγή, 1.522 κατά μία άλλη – έχει να κάνει με το αμφίβολο της αξιοπιστίας της λίστας επιβατών σε κάποιες περιπτώσεις), για την ακριβή ώρα εντοπισμού του παγόβουνου ή για το ποιο σημείο του Τιτανικού έπαθε τη μεγαλύτερη ζημιά, που οδήγησε εν τέλει στη βύθιση.   

Η γενική συναίνεση, όμως, (πρέπει να) είναι η εξής: Ο Τιτανικός βυθίστηκε σε ένα τρομερό ατύχημα και πολλοί άνθρωποι πέθαναν. Αναγνωρίζοντας την τραγωδία αυτή καθαυτή ως γεγονός μετατρέπεται σε ένα εν δυνάμει εργαλείο για να κατανοήσουμε τις αστοχίες επικοινωνιών, να γίνουν βελτιώσεις στους κανονισμούς ασφαλείας και πάει λέγοντας. Μαθαίνουμε από τα λάθη μας και προχωράμε. Ισχύει γενικώς, ισχύει και ειδικώς.

Ο Τιτανικός έχει πάντως και ευτυχώς τους υπερασπιστές του

Οι θεωρίες συνωμοσίας του Τιτανικού μπορεί να φαίνονται σχετικά αβλαβείς, όμως δεν πρέπει να υποτιμάμε τη ζημιά που μπορεί να προκαλέσουν τα fake news. Φάνηκε σε ζητήματα όπως ο εμβολιασμός για τον κορονοϊό ή η επίθεση στο Καπιτώλιο των ΗΠΑ.

Επίσης αυτοί που πιστεύουν σε τουλάχιστον μία θεωρία συνωμοσίας τείνουν να πιστεύουν σε τουλάχιστον περισσότερες από μία. Δηλαδή ο Τιτανικός μπορεί να είναι η… κορυφή του παγόβουνου (και ζητάμε συγνώμη γι’ αυτό το λογοπαίγνιο…).

Ελλείψει ουσιαστικής παρέμβασης του TikTok ως πλατφόρμα, ορισμένοι χρήστες έχουν πάρει την κατάσταση στα χέρια τους. Ένας εξ αυτών είναι ο 33χρονος Ράφαελ Άβιλα, σύμβουλος τεχνολογίας της IBM, γνωστός και ως «Titanic Guy» στο TikTok. Έχει συγκεντρώσει περισσότερους από 600.000 ακόλουθους από το 2020 και συχνά δημοσιεύει βίντεο που καταρρίπτουν τις θεωρίες συνωμοσίας για το ναυάγιο.

«Αυτές οι θεωρίες υπήρχαν πάντα, αλλά ήταν κάπως στο περιθώριο. Αλλά ο αλγόριθμος εντόπισε ενδιαφέρον και το βίντεο διαδόθηκε σε μεγάλο βαθμό» δήλωσε στους New York Times ο Άβιλα, ο οποίος ζει στο Τορόντο και είχε εμμονή με τον Τιτανικό από μικρό παιδί.

Οι ακόλουθοί του συχνά τον κάνουν tag όταν ένα βίντεο με θεωρία συνωμοσίας του Τιτανικού γίνεται viral, ώστε να αποκαταστήσει την αλήθεια με ντοκουμέντα. Τα βίντεο του με την αλήθεια δεν λαμβάνουν τόσες προβολές όσο οι γεμάτες ίντριγκα θεωρίες συνωμοσίας, αλλά κάνουν… δουλίτσα.

«Η κοινότητα των “σπασίκλων” του Τιτανικού περιμένει από εμένα να επέμβω, το έχω αναλάβει ως ευθύνη», λέει. «Είναι το Διαδίκτυο, οι άνθρωποι μπορούν να πουν ό,τι θέλουν», καταλήγει. Όντως. Κι αυτό είναι ταυτόχρονα υπέροχο όσο και επικίνδυνο.