Περιεχόμενα
Απροσδόκητες νέες πληροφορίες για το μυαλό αυτού του εξαφανισμένου ανθρώπινου είδους υποδηλώνουν ότι μπορεί να ήταν πολύ πιο καλλιεργημένοι από ό,τι πίστευε κάποτε η επιστήμη. Αλλά το να μπεις στο μυαλό ενός από καιρό νεκρού είδους δεν είναι εύκολη υπόθεση.
Κάπου μεταξύ 135.000-50.000 χρόνια πριν, τα γεμάτα με αίμα ζώων χέρια μετέφεραν περισσότερα από 35 τεράστια κερασφόρα κεφάλια σε μια μικρή, σκοτεινή, στροφορμή σπηλιά. Μικροσκοπικές φωτιές άναψαν ανάμεσα σε ένα δάπεδο ανακατεμένο από ογκόλιθους και ο φωτισμένος από τη φλόγα θάλαμος αντηχούσε σε θαμπούς ήχους σφυροκοπήματος, σκασίματος και φίμωσης καθώς τα κρανία βίσονων, άγριων βοοειδών, κόκκινων ελαφιών και ρινόκερων συνθλίβονταν.
Αυτή δεν είναι η τρομερή αρχή ενός μυθιστορήματος τρόμου εποχής των παγετώνων, αλλά το σκηνικό για ένα συναρπαστικό μυστήριο του Νεάντερταλ. Στις αρχές του 2023 οι ερευνητές ανακοίνωσαν ότι ένας ισπανικός αρχαιολογικός χώρος γνωστός ως Cueva Des-Cubierta (ένα θεατρικό έργο «αποκάλυψη» και «ανακάλυψη») έκρυβε έναν ασυνήθιστα μεγάλο αριθμό κρανίων ζώων. Όλα ήταν κατακερματισμένα, αλλά τα κέρατα τους ήταν σχετικά άθικτα και μερικά βρέθηκαν κοντά σε ίχνη εστιών.
Ενώ οι σπηλιές στην άνω κοιλάδα Lozoya, περίπου μία ώρα οδικώς βόρεια της Μαδρίτης, ήταν γνωστές από τον 19ο αιώνα, η τοποθεσία Des-Cubierta βρέθηκε μόλις το 2009 κατά τη διάρκεια έρευνας άλλων κοιλοτήτων στην πλαγιά του λόφου. Καθώς οι ερευνητές αποκάλυψαν αργά τα στρώματα στο εσωτερικό, μια εκπληκτική εικόνα του σπηλαίου άρχισε να εμφανίζεται. Τα κρανία, υποστήριξαν, έδειχναν κάτι πέρα από τα απλά υπολείμματα του κυνηγιού και της συλλογής. Αντίθετα, είδαν τα κρανία ως συμβολικά – ίσως ακόμη και ένα ιερό που περιέχει τρόπαια της καταδίωξης.
Αν ήταν σωστή η εκτίμησή, θα δημιουργούσε μια δελεαστική προοπτική – οι Νεάντερταλ ήταν ικανοί για το είδος των περίπλοκων συμβολικών εννοιών και συμπεριφορών που χαρακτηρίζουν το είδος μας.
Αλλά μπορούμε πραγματικά να φανταστούμε τους Νεάντερταλ, ένα είδος ανθρωποειδών που εξαφανίστηκε πριν από περίπου 40.000 χρόνια, να αναπτύξουν τελετουργίες με επίκεντρο τα κρανία των θηραμάτων τους; Άλλες ανακαλύψεις αναδεικνύουν ποικίλες πτυχές του πολιτισμού τους, και μερικές μάλιστα έχουν προτείνει ότι οι Νεάντερταλ παρήγαγαν μορφές αυτού που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε τέχνη. Αλλά οι απαντήσεις δεν είναι σαφείς.
Τί πιστεύουμε μέχρι σήμερα για τους Νεάντερταλ;
Το να μπεις στο μυαλό των αρχαίων ανθρώπων, χωρίς να πειράζεις εκείνους ενός διαφορετικού είδους ανθρώπου, είναι μια από τις μεγάλες προκλήσεις της αρχαιολογίας. Από τότε που εντοπίστηκαν τα πρώτα λείψανα του Νεάντερταλ τον 19ο αιώνα, το πώς ζούσαν και τι πίστευαν ήταν ένα θεμελιώδες και υποβλητικό ερώτημα που παρακινεί όσους τα μελετούν. Ωστόσο, παρά τα τεράστια άλματα στην αρχαιολογία τα τελευταία 160 χρόνια, η απάντηση παραμένει περίπλοκη και μερικές φορές προβληματική, εν μέρει λόγω των δικών μας προκαταλήψεων.
Οι Νεάντερταλ ανέκαθεν αντιπροσώπευαν ένα φιλοσοφικό φύλλο για τον Homo sapiens – δηλαδή για εμάς. Αρχικά ήταν το μόνο άλλο είδος ανθρώπου που ξέραμε ότι υπήρχε στη Γη, και όπως ανακαλύφθηκαν άλλα αρχαία είδη ανθρώπων, διατήρησαν μια ιδιαίτερη θέση ως «ο άλλος», ένα είδος καθρέφτη με τον οποίο μπορούμε να συγκρίνουμε τον εαυτό μας.
Και αυτές οι συγκρίσεις αρχικά ήταν όλες υπέρ μας. Το γεγονός ότι οι Νεάντερταλ εξαφανίστηκαν πριν από περίπου 40.000 χρόνια, αφού επέζησαν για εκατοντάδες χιλιετίες στη δυτική Ευρασία, θεωρήθηκε από καιρό ως απόδειξη ότι πρέπει να υπήρχε κάτι που να εξηγεί γιατί «άξιζαν» την εξαφάνισή τους (με επιστημονική αν όχι ηθική έννοια) .
Συνειδητά ή όχι, οι ερευνητές αναζήτησαν στοιχεία ότι οι Νεάντερταλ ήταν λιγότερο επιτυχημένοι, μια βήτα-έκδοση της ανθρωπότητας που προοριζόταν να αντικατασταθεί από την ανώτερη μορφή μας. Και ένα από τα πιο προφανή στοιχεία στα οποία εστίασαν αντανακλούσε το ίδιο το πράγμα που πιστεύαμε ότι ξεχώριζε το είδος μας από κάθε άλλη ζωή στη Γη: τη γνώση.
Τι είναι η γνώση; Με απλά λόγια, είναι ο τρόπος που σκεφτόμαστε – οι νοητικές μας διαδικασίες και οι ικανότητές μας, από την επίλυση προβλημάτων μέχρι τη φαντασία μας. Περιλαμβάνει επίσης τη διαπότιση συμβολικού νοήματος σε πράξεις, αντικείμενα ή μέρη.
Εάν η ερευνητική ομάδα που πραγματοποιεί ανασκαφές στο Des-Cubierta έχει δίκιο, τότε φαίνεται ότι οι Νεάντερταλ ήταν ικανοί τουλάχιστον για μερικές από αυτές τις ανώτερες μορφές γνώσης.
Φυσικά, οι Νεάντερταλ δεν είναι εδώ για να ρωτήσουμε τι σκέφτονται και δεν μπορούμε να ταξιδέψουμε πίσω στο παρελθόν για να τους παρατηρήσουμε. Αυτό που έχουμε, ωστόσο, είναι η αρχαιολογία του 21ου αιώνα και η σύγχρονη επιστήμη να μας βοηθήσουν να ανακατασκευάσουμε όσο το δυνατόν περισσότερο τη ζωή του Νεάντερταλ.
Ανακατασκευάζοντας τη ζωή τους
Για να ξεκινήσουμε με τα βασικά, οι Νεάντερταλ είναι ένας από τους πιο γνωστούς συγγενείς μας και είχαμε έναν κοινό πρόγονο για τελευταία φορά κάπου μεταξύ 550.000 και 800.000 χρόνια πριν, κάτι που είναι πράγματι πολύ πρόσφατο σε εξελικτικούς όρους. Σε αυτή τη βάση και μόνο, θα πρέπει να περιμένουμε από τους Νεάντερταλ να μοιάζουν πολύ με εμάς, συμπεριλαμβανομένης της πνευματικής δύναμης. Τα κρανία τους δείχνουν εγκεφαλικούς όγκους τουλάχιστον τόσο μεγάλους όσο ο δικός μας.
Αλλά υπάρχουν περισσότερα στο μυαλό από το μέγεθος του εγκεφάλου. Ενώ έχουν αρκετά μεγάλο μέγεθος, οι εγκέφαλοι των Νεάντερταλ ήταν προφανώς λίγο διαφορετικοί. Το συνολικό τους σχήμα, που συνάγεται από την εσωτερική μορφή των κρανίων τους, ήταν διαφορετικό. Αυτό μπορεί, επομένως, να σημαίνει δυνητικά ποικίλη εγκεφαλική λειτουργία λόγω του τρόπου με τον οποίο διαφορετικές περιοχές του εγκεφάλου φαίνονται συνδεδεμένες με συγκεκριμένες λειτουργίες, όπως η αναλυτική σκέψη ή η μνήμη.
Από την τεχνολογία πέτρας και ακόμη και κόλλας μέχρι τις δεξιότητες κυνηγιού, καθώς μάθαμε περισσότερα για αυτά, τα κενά μεταξύ των ειδών μας έχουν μειωθεί
Μπορούμε επίσης να βρούμε ενδείξεις σε γενετικό επίπεδο. Για παράδειγμα, πρόσφατη έρευνα ανακάλυψε ότι μικροσκοπικές αλλαγές σε δύο γονίδια που εμπλέκονται στη νευρολογική ανάπτυξη έχουν σημαντικές επιπτώσεις στον ανθρώπινο εγκέφαλο.
Το ένα, που ονομάζεται NOVA1, επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο αναπτύσσονται οι νευρώνες και την ηλεκτρική τους δραστηριότητα, ενώ ένα άλλο, το TKTL1, φαίνεται να αυξάνει σημαντικά την ποσότητα των νευρώνων και πόσες πτυχές έχει ο εγκέφαλος. Οι Νεάντερταλ λοιπόν έφεραν ελαφρώς διαφορετικές εκδοχές αυτών των γονιδίων.
Όταν οι ερευνητές εισήγαγαν ένα γονίδιο NOVA1 των Νεάντερταλ σε ανθρώπινα βλαστοκύτταρα για να αναπτύξουν τους λεγόμενους «μίνι-εγκεφάλους» – στην πραγματικότητα, συστάδες διαφοροποιημένων κυττάρων – διαπίστωσαν ότι οδήγησε σε αλλοιωμένη ανάπτυξη νευρώνων και στις συνδέσεις μεταξύ τους σε σύγκριση με το δικό μας είδος.
Πόσοι από εμάς έχουμε το «γονίδιο του Νεάντερταλ»;
Ομοίως, η έκδοση των Νεάντερταλ του TKTL1 – η οποία διέφερε από τη δική μας κατά ένα μόνο αμινοξύ – μπορεί να τους οδήγησε στο να έχουν μικρότερο νεοφλοιό από τους σύγχρονους ανθρώπους. Αυτό είναι το μέρος του εγκεφάλου που εμπλέκεται σε ανώτερες γνωστικές λειτουργίες του εγκεφάλου, όπως η λογική και η γλώσσα.
Ωστόσο, ορισμένοι ερευνητές έχουν προτείνει ότι εκατομμύρια σύγχρονοι άνθρωποι μπορεί επίσης να φέρουν την «έκδοση του Νεάντερταλ» αυτού του γονιδίου, εγείροντας περαιτέρω ερωτήματα σχετικά με το πόσο διαφορετικοί ήταν πραγματικά οι εγκέφαλοι αυτών των εξαφανισμένων συγγενών.
Τα οστά και το DNA είναι μόνο ένας τρόπος για να εξερευνήσετε πώς ήταν πραγματικά τα μυαλά του Νεάντερταλ. Για παράδειγμα, πρόσφατη έρευνα σχετικά με την ακοή τους υποστήριξε την ιδέα ότι οι Νεάντερταλ επικοινωνούσαν φωνητικά στην καθημερινή τους ζωή. Και είναι η αρχαιολογία, το πλησιέστερο πράγμα σε μια χρονομηχανή, που μπορεί να μας δείξει τι έκαναν στην πραγματικότητα, και επομένως για τί πιθανώς μιλούσαν.
Οι πρόοδοι στην αρχαιολογία τις τελευταίες τρεις δεκαετίες έχουν δημιουργήσει κάτι σαν αναγέννηση σε ό,τι γνωρίζουμε, υπονομεύοντας αναπόφευκτα τις προκαταλήψεις που κατά κάποιο τρόπο στερούνταν από τους Νεάντερταλ. Από την τεχνολογία πέτρας και ακόμη και κόλλας μέχρι τις δεξιότητες κυνηγιού, λίγο-λίγο καθώς μάθαμε περισσότερα για αυτά, τα κενά μεταξύ των ειδών μας έχουν μειωθεί. Σήμερα υπάρχουν σχετικά λίγοι τομείς που παραμένουν ως σαφείς διαφορές.
Η αφηρημένη σκέψη των Νεάντερταλ
Μια πτυχή συμπεριφοράς όπου οι ερευνητές αναζητούσαν εδώ και καιρό διαφορές είναι η ικανότητα των Νεάντερταλ για αφηρημένη, αισθητική και συμβολική σκέψη. Γνωρίζουμε από τα μέσα του 19ου αιώνα ότι οι αρχαίοι άνθρωποι που έζησαν πολύ λίγο μετά την εξαφάνιση των Νεάντερταλ έφτιαχναν θεαματικές ζωγραφιές ζώων μέσα σε σπηλιές, λεπτώς λαξευμένα ειδώλια και έθαβαν επίσης τους νεκρούς τους με ταφικά αντικείμενα όπως χάντρες από κοχύλια.
Παρά τον περισσότερο από έναν αιώνα αρχαιολογικών ανακαλύψεων, δεν έχουμε βρει ακόμη τίποτα πραγματικά συγκρίσιμο μεταξύ των Νεάντερταλ. Αυτό που αποκαλύφθηκε, ωστόσο, υποδηλώνει ότι η ζωή τους ξεπέρασε μια απλή προοπτική που βασίζεται στην επιβίωση.
Τα σημάδια Les Pradelles
Ένα παράδειγμα αυτού είναι η χάραξη ή η χάραξη. Αν και πολλά αντικείμενα, κυρίως οστά, έχουν αποδειχθεί μέσω μεταγενέστερης μικροσκοπικής μελέτης ότι έχουν γρατσουνιστεί ή σκαλιστούν με φυσικό τρόπο, υπάρχουν ορισμένα που σαφώς κατασκευάστηκαν σκόπιμα.
Το ένα είναι από το Les Pradelles της Γαλλίας, όπου βρέθηκε ένα μικρό κομμάτι από το μηριαίο κόκκαλο μιας ύαινας, που έφερε μια σειρά από εννέα παράλληλες τομές, μήκους περίπου πέντε χιλιοστών η καθεμία.
Χρονολογείται πριν από περίπου 70.000 χρόνια και η προσεκτική μικροσκοπική μελέτη διαπίστωσε ότι χρησιμοποιήθηκε το ίδιο πέτρινο εργαλείο, με τον κατασκευαστή να δουλεύει από αριστερά προς τα δεξιά και να ασκεί προοδευτικά περισσότερη πίεση μέχρι την τελική γραμμή, πιθανώς επειδή άλλαξαν τη γωνία ή άλλαξαν το κράτημά τους στο εργαλείο. Στη βάση δύο από τις γραμμές είχαν χαραχθεί άλλα σύνολα λεπτών σημαδιών, πιθανότατα πάλι με το ίδιο εργαλείο.
Το τι σημαίνουν τα σημάδια Les Pradelles δεν είναι ξεκάθαρο. Έχει προταθεί ότι μπορεί να αντιπροσωπεύουν μια σημειογραφία ή μια καταμέτρηση κάποιου είδους, αλλά υπάρχουν εναλλακτικές ερμηνείες, και μπορεί να υπάρχει ένα αισθητικό κίνητρο και εδώ – τα δευτερεύοντα σημάδια είναι τόσο μικρά που ίσως η αίσθηση τους να ήταν εξίσου σημαντική με την όραση.
Μέχρι στιγμής, η πιο περίπλοκη γραφική γκραβούρα που βρέθηκε σε ένα πλαίσιο του Νεάντερταλ προέρχεται από μια γερμανική τοποθεσία που ονομάζεται Einhornhöhle (σπήλαιο Μονόκερου). Σε αυτή την περίπτωση, το οστό χρονολογείται περίπου 51.000 ετών και προήλθε από το δάχτυλο ενός Μεγαλόκερου (γίγαντα ελαφιού).
Εκτός από ορισμένες από τις άκρες του που έχουν αλλοιωθεί, με το κόκκαλο που φαίνεται ξυρισμένο ή σκαλισμένο, μια από τις καμπύλες πλευρές του οστού έχει 10 μεμονωμένες γραμμικές γκραβούρες.
Τέσσερα από αυτά τρέχουν κατά μήκος της βάσης παράλληλα και έχουν γωνία διαγώνια, αλλά τα άλλα έξι είναι πιο σύνθετα με δύο σετ των τριών να τέμνονται μεταξύ τους, με γωνία μεταξύ 92 και 100 μοιρών. Το εφέ είναι ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο chevron, και ενώ για άλλη μια φορά η αξιολόγηση οποιουδήποτε ακριβούς νοήματος είναι αδύνατη, το κομμάτι Einhornhöhle φαίνεται λιγότερο πιθανό να είναι ένας απλός δείκτης καταμέτρησης.
Τα χαραγμένα αντικείμενα, ή στην περίπτωση του σπηλαίου του Γκόρχαμ στο Γιβραλτάρ, όπου ένα «hashtag» έχει χαραχθεί σε ένα υπερυψωμένο τμήμα του ίδιου του πέτρινου δαπέδου, είναι σπάνια μεταξύ των τεχνουργημάτων του Νεάντερταλ. Υπάρχουν λιγότερα από 10 σαφή παραδείγματα.
Η «αγάπη» τους για το χρώμα
Αλλά υπάρχουν άφθονα στοιχεία ότι οι Νεάντερταλ είχαν ενδιαφέρον για το χρώμα. Ορυκτές χρωστικές, σε χρώματα που κυμαίνονται από μαύρο έως κόκκινο, πορτοκαλί, κίτρινο και ακόμη και λευκό έχουν βρεθεί σε περισσότερες από 70 τοποθεσίες.
Σε ορισμένα πλαίσια, δεν υπάρχουν μόνο σημαντικές ποσότητες, όπως τα περισσότερα από 450 κομμάτια χρωστικής από στρώσεις στο Pech de l’Azé, στη Ντορντόν, στη νότια Γαλλία, αλλά και σαφείς αποδείξεις ότι αυτά τα κομμάτια επεξεργάζονταν και χρησιμοποιούνταν. Ορισμένα παρουσιάζουν σημάδια γρατσουνίσματος και λείανσης, ενώ άλλα έχουν ίχνη από τρίψιμο σε πιο μαλακά πράγματα.
Μερικές φορές οι Νεάντερταλ φαίνεται να έχουν επιλέξει ακόμη και συγκεκριμένες εξάρσεις ορυκτών για την ένταση της χρωστικής, και αξιοσημείωτα, τις συνδύασαν και τις ανακάτεψαν: κόκκινο με κίτρινο για να παράγουν πορτοκαλί.
Ενώ μπορούμε μόνο να μαντέψουμε για ποιο σκοπό χρησιμοποιήθηκε το μεγαλύτερο μέρος του χρώματος – και ένας τύπος μαύρης χρωστικής, το διοξείδιο του μαγγανίου, μπορεί επίσης να λειτουργήσει ως χημικός πυροσβέστης – υπάρχουν μερικές αξιοσημείωτες ανακαλύψεις «βαμμένων» αντικειμένων. Περιλαμβάνουν ένα μείγμα πορτοκαλιού σε συνδυασμό με σπινθηροβόλο σιδήρου πυρίτη (χρυσός του ανόητου) σε ένα κέλυφος και κόκκινη χρωστική ουσία στην εξωτερική επιφάνεια ενός μικρού απολιθωμένου κελύφους.
Ένα άλλο μείγμα χρωστικής ουσίας βρέθηκε επίσης στο νύχι ενός αετού, ένα από τα οκτώ από την Krapina της Κροατίας. Και είναι δελεαστικό, υπάρχουν επίσης κάποιες ενδείξεις από το σπήλαιο Combe Grenal, που κατέρρευσε, κοντά στο Domme στη Dordogne της Γαλλίας, ότι οι Νεάντερταλ που ζούσαν εκεί φαίνεται να προτιμούσαν διαφορετικά χρώματα με την πάροδο του χρόνου.
Οι χρωστικές που βρέθηκαν στην τοποθεσία άλλαξαν μέσα από τα στρώματα, και ενώ δεν υπάρχει προφανής εξήγηση για αλλαγές στη διαθεσιμότητα τοπικών ορυκτών πηγών, υπάρχει μια χονδρική συσχέτιση με αλλαγές στους τύπους πέτρινων εργαλείων, που μπορεί να υποδηλώνουν διαφορετικές πολιτιστικές παραδόσεις στη χρήση χρωστικών.
Τα τελευταία χρόνια, υπήρξαν επίσης νέοι ισχυρισμοί ότι οι Νεάντερταλ εφάρμοζαν κόκκινες χρωστικές στους τοίχους των σπηλαίων. Μελέτες σε τρία ισπανικά σπήλαια που ήταν γνωστό ότι περιείχαν προϊστορικές ζωγραφιές ανέλυσαν μερικές από τις συμπυκνώσεις που καλύπτουν κόκκινα μπαλώματα, μια κόκκινη γραμμή και ένα αρνητικό αποτύπωμα χεριού. Τα αποτελέσματα κυμαίνονταν από ελάχιστα ηλικίας 55.000 έως 64.000 ετών, πολύ πέρα από κάθε αποδεκτή ηλικία για την παρουσία του Homo sapiens στην Ιβηρική Χερσόνησο.
Πιο πρόσφατα βρέθηκαν κομμάτια κόκκινης χρωστικής σε ένα από αυτά τα σπήλαια – το Ardales, στη Μάλαγα της Ισπανίας – μέσα σε στρώματα που περιέχουν τεχνουργήματα πέτρας τύπου Νεάντερταλ, τα οποία μπορούν να χρονολογηθούν περίπου την ίδια εποχή με την επάλειψη κόκκινης χρωστικής και την εμφύσηση στον σταλαγμίτη σχηματισμοί. Αλλά οι ερευνητές πρέπει ακόμη να βρουν μια χημική αντιστοιχία μεταξύ της χρωστικής και των πινάκων.
Από πολλές απόψεις, η εφαρμογή της λέξης «τέχνη» στους Νεάντερταλ είναι δύσκολη, γιατί συνοδεύεται από πολλές ερμηνευτικές αποσκευές. Για παράδειγμα, θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι τέτοια αντικείμενα ήταν τελειωμένες δημιουργίες και περιέχουν συμβολικές πληροφορίες.
Αντίθετα, μπορεί να είναι χρήσιμο να εστιάσετουμε στο πώς ασχολούνταν πραγματικά με τα υλικά και να μιλήσουμε για την «αισθητική». Το κοινό που έχουν οι γκραβούρες και οι χρωστικές των Νεάντερταλ είναι η πρόθεση να αλλάξουν τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονταν τις επιφάνειες, είτε οπτικά είτε με απτικό τρόπο. Τα νύχια Krapina, για παράδειγμα, έχουν μικροσκοπικές περιοχές γυαλίσματος, σαν να τρίβονται με άλλα σκληρά υλικά, ίσως μεταξύ τους.
Ενώ μια ερμηνεία είναι ότι θα μπορούσαν να είχαν φορεθεί ως κολιέ, είναι εξίσου πιθανό τα λαμπερά και ίσως βαμμένα νύχια να ήταν κορδόνια ως κουδουνίστρα, καθιστώντας τα μια οπτική και ηχητική αισθητική εμπειρία. Αλλά τέτοιες υποθέσεις απαιτούν προσοχή – ίσως ποτέ δεν μάθουμε αν αυτές έγιναν και διατηρήθηκαν από άτομα ή προορίζονται να εμφανιστούν και να βιωθούν από πολλούς άλλους.
Το σπήλαιο που «ανέπνεε»
Οι υλικές δημιουργίες που αναμφίβολα περιελάμβαναν μια κοινοτική αλληλεπίδραση φαίνεται ωστόσο να είναι κάτι που μπορούσαν να κάνουν οι Νεάντερταλ, όπως αποδεικνύεται από μια θεαματική ανακοίνωση το 2018 που αφορούσε ένα σπήλαιο κοντά στο Bruniquel, στη νότια Γαλλία. Οι ανακαλύψεις στην τοποθεσία χρονολογούνται από το 1987, όταν ένας έφηβος βρήκε μια μικροσκοπική κοιλότητα από την οποία ερχόταν ένα αεράκι, σαν να «ανέπνεε» ο λόφος.
Μετά από τρία χρόνια συνεχούς σκαψίματος, μια μέρα μπήκε σε ένα σύστημα μεγάλων θαλάμων, μερικοί με όμορφες ρηχές πισίνες. Ένα από τα οποία, περίπου 300 μέτρα (984 πόδια), περιείχε μια πραγματικά αξιοσημείωτη κατασκευή. Αυτό που αρχικά φαινόταν ότι ήταν κάποιο είδος φράγματος από πεσμένους σταλαγμίτες, αποδείχθηκε ότι ήταν μια κατασκευή αποκομμένη από κομμάτια, προφανώς ανθρώπινης κατασκευής, αλλά από ανθρώπους που δεν άφησαν κανένα ίχνος εκτός από μερικά καμένα κομμάτια οστών.
Στα μέσα της δεκαετίας του 1990, η χρονολόγηση με ραδιενεργό άνθρακα έδειξε μια εντυπωσιακά αρχαία εποχή, πέρα από το τότε όριο της τεχνικής των 45.000 ετών. Μόνο μετά τη χρονολόγηση των κοιτασμάτων ασβεστίτη στους σταλαγμίτες χρησιμοποιώντας μια διαφορετική μέθοδο που μετρά τις αναλογίες ουρανίου και θορίου στο βράχο, αναφέρθηκε το 2016 ότι έγινε εμφανής η πραγματική αρχαιότητα των δακτυλίων – 174.000-176.000 ετών. Το μόνο συμπέρασμα που βγαίνει είναι ότι οι δημιουργοί πρέπει να ήταν Νεάντερταλ.
Και το Bruniquel είναι αξιοσημείωτο: πάνω από 400 τμήματα σταλαγμίτη που ζυγίζουν συλλογικά περίπου δύο τόνους επιλέχθηκαν ανά μέγεθος σε δύο δακτυλίους, ο μεγαλύτερος σε πλάτος άνω των έξι μέτρων (20 πόδια). Δύο σωροί σταλαγμίτες βρίσκονται μέσα και άλλοι δύο έξω.
Υπάρχουν άφθονες ενδείξεις καύσης, που ενδεχομένως να βοηθήσουν στη θραύση των στηλών. Και όλα αυτά δεν είναι δουλειά του… ποδαριού: κατά τόπους τα δαχτυλίδια αποτελούνται από τέσσερα στρώματα, μερικές φορές με κομμάτια που γέρνουν επάνω τους. Σε ορισμένες περιοχές, μέσα στους τοίχους υπάρχουν πολλά κομμάτια ισορροπημένα το ένα πάνω στο άλλο, που μοιάζουν με μικροσκοπικές κολώνες και υπέρθυρα.
Το Bruniquel περιέχει αναμφίβολα κάτι που χτίστηκε από τους Νεάντερταλ, αλλά τι; Μια εξήγηση ως κάποιο είδος κατοίκησης ή κανονικού χώρου διαβίωσης φαίνεται απίθανη. Το σύστημα των σπηλαίων μέχρι στιγμής δεν φαίνεται να έχει είσοδο κοντά στον θάλαμο, ο οποίος βρίσκεται βαθιά μέσα στο λόφο. Είναι πολύ πιο απομακρυσμένο από οποιεσδήποτε άλλες τοποθεσίες που ζουν οι Νεάντερταλ, οι οποίες τείνουν να βρίσκονται στις εκβολές των σπηλαίων ή μόνο μερικές δεκάδες μέτρα μέσα.
Η απομακρυσμένη απόσταση του θαλάμου σημαίνει επίσης ότι θα χρειαζόταν να υπάρχει μόνιμος φωτισμός, ο οποίος όχι μόνο θα σήμαινε μια εξαιρετική δαπάνη χρόνου και ενέργειας κατά τη διάρκεια μιας ψυχρής φάσης του κλίματος όπου τα δέντρα δεν ήταν άφθονα, αλλά επίσης θα οδηγούσε σε μόνιμο καπνό. Και το πιο εντυπωσιακό, μέχρι στιγμής είναι ότι δεν υπάρχουν πραγματικά πέτρινα εργαλεία.
Τα αποτυπώματα των αρκούδων των σπηλαίων που χρησιμοποίησαν τον θάλαμο πολύ αργότερα πιθανότατα έχουν αφαιρέσει τα ίχνη του Νεάντερταλ, αλλά αν αυτό ήταν ένα κατειλημμένο μέρος, θα έπρεπε να υπάρχουν ακόμα κάποια συντρίμμια από την καθημερινή τους ζωή. Αλλά πέρα από τα 18 «καυτά σημεία» της φωτιάς και ένα κομμάτι καμένου οστού, δεν έχουν βρεθεί ακόμη αντικείμενα τέχνης ή άλλα υπολείμματα.
Η τοποθεσία εξακολουθεί να μελετάται και είναι πιθανό να κρύβονται τεχνουργήματα κάτω από το δάπεδο από πέτρα που έχει σχηματιστεί καθώς το νερό έχει στάξει αργά στη σπηλιά. Τα μαγνητικά σήματα υποδηλώνουν ότι υπάρχουν εστίες κρυμμένες από κάτω.
Αλλά, προς το παρόν, είναι δύσκολο να δούμε πώς τα δαχτυλίδια Bruniquel είχαν πρακτικό σκοπό. Αντίθετα, ίσως αυτή η κατασκευή έντασης εργασίας είχε άλλου είδους σημασία για τους Νεάντερταλ που την έχτισαν.
Το μυστήριο του «Cueva Des-Cubierta»
Ας επιστρέψουμε στο μυστήριο των κρανίων στο σκοτάδι στο Cueva Des-Cubierta. Καταδεικνύει την πολυπλοκότητα στην ερμηνεία ασυνήθιστων υπολειμμάτων που άφησαν πίσω τους οι Νεάντερταλ. Το ίδιο το σπήλαιο μήκους 80 μέτρων (262 πόδια), το οποίο κυμαίνεται από 1 μέτρο (3,3 πόδια) έως 4 μέτρα (13 πόδια), σχηματίστηκε πριν από τουλάχιστον μισό εκατομμύριο χρόνια, αλλά οι αρχαιολογικές αποθέσεις χρονολογούνται από περίπου 135.000 έως 50.000 χρόνια πριν.
Μετά από χρόνια επίπονης εργασίας, τα αρχικά αποτελέσματα άρχισαν να αναφέρονται το 2012, συμπεριλαμβανομένης της ανακάλυψης μερικών θραυσμάτων από ένα παιδί Νεάντερταλ ηλικίας μεταξύ 3-5 ετών. Αυτή είναι μια σημαντική ανακάλυψη από μόνη της – κάθε νέο σκελετικό κομμάτι που προσθέτουμε στο αρχείο για αυτό το είδος είναι πολύτιμο.
Καθώς η ανασκαφή συνεχιζόταν, με τα κρανία των ζώων και τις εστίες να αποκαλύπτονται, προέκυψε η ιδέα ότι το Des-Cubierta μπορεί να ήταν κάποιο είδος τόπου για τελετουργίες ταφής.
Για τους Νεάντερταλ, τις πιο στενές εξελικτικές μας σχέσεις που ήταν σε τόσα πολλά επίπεδα περίεργοι και πολύ έξυπνοι, θα μπορούσε να ήταν απολύτως λογικό να αντιλαμβάνονται τόσο τη λεία τους όσο και άλλους θηρευτές ως συνανθρώπους τους
Ενώ η ομάδα ανασκαφών πρότεινε ότι μπορεί να αντιπροσωπεύει ταφικές προσφορές ή ένα ιερό κυνηγιού, για άλλους ερευνητές, το Des-Cubierta δεν περιέχει σαφείς δείκτες πέρα από την «καθημερινή» συμπεριφορά.
Πρώτον, η μεταγενέστερη ανάλυση διαπίστωσε ότι τα υπολείμματα των ανθρωποειδών, ως επί το πλείστον μιας γνάθου, προέρχονταν αρχικά από το στρώμα που καλύπτεται από αυτό με τα κρανία των ζώων.
Δεύτερον, δεν υπάρχει προφανές χωρικό μοτίβο στα κρανία, πέρα από κάποια που βρίσκονται κοντά σε ίχνη εστιών.
Τρίτον, το στρώμα στο οποίο χτίστηκαν τα κρανία και οι εστίες για μεγάλο χρονικό διάστημα, καλύπτοντας περίπου 2 μέτρα (6,6 πόδια) σε βάθος, κάτι που θα απαιτούσε μια πολύ μακροπρόθεσμη τελετουργική χρήση του χώρου.
Και τέλος, μια «συνηθισμένη» εξήγηση υπάρχει: τα σημάδια από κοψίματα και το χτύπημα δείχνουν ότι οι εγκέφαλοι, τα μάτια και οι γλώσσες αφαιρούνταν για φαγητό. Φαίνεται ότι τα κυνηγημένα ζώα αρχικά σφαγιάζονταν αλλού, πιθανώς ακριβώς έξω από το σπήλαιο, και στη συνέχεια τα κρανία μαζί με κάποια άλλα οστά μεταφέρθηκαν μέσα για περαιτέρω επεξεργασία.
Αλλά γιατί οι Νεάντερταλ θα μπουν στον κόπο να κουβαλήσουν μέσα αυτά τα βαριά κρανία; Γνωρίζουμε από ανακαλύψεις σε άλλες καλοδιατηρημένες τοποθεσίες ότι οι Νεάντερταλ χώρισαν διαφορετικά στάδια των καθηκόντων τους μεταξύ των τόπων, τόσο σε όλο το τοπίο όσο και εντός σπηλαίων.
Για παράδειγμα, τα ευρήματα στο Abric Romaní στην Ισπανία και στην Grotta Fumane στην Ιταλία δείχνουν ότι, κατά τη σφαγή ζώων και πτηνών, μερικές φορές διαφορετικά μέρη του σώματος, όπως φτερά ή κρανία, επεξεργάζονταν σε διαφορετικές περιοχές. Κάτι πολύ παρόμοιο φαίνεται να εξηγεί το μοτίβο στο Des-Cubierta και θα υποστήριζε τη γενική γνωστική υπόνοια ότι οι Νεάντερταλ οργάνωναν προσεκτικά τον χρόνο και τη δραστηριότητά τους.
Ίσως λοιπόν το Des-Cubierta να μην απαιτεί να επικαλεστούμε μια εξήγηση που να περιλαμβάνει τρόπαια κρανίου. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι το κυνήγι και τα ζώα δεν είχαν κοινωνική σημασία για τους Νεάντερταλ. Μια ενδιαφέρουσα πιθανότητα στην οποία οι ερευνητές δίνουν αυξημένη προσοχή είναι ότι οι Νεάντερταλ μπορεί να έχουν δει τα πλάσματα γύρω τους με σχεσιακούς όρους, παρά ως απλούς πόρους.
Μπορούμε να δούμε κάτι παρόμοιο στην τάση των χιμπατζήδων να κρατούν μερικές φορές, αντί να κυνηγούν, μικρά ζώα προφανώς ως «κατοικίδια», παρόλο που συνήθως τα πλάσματα δεν επιβιώνουν πολύ.
Για τους Νεάντερταλ, τις στενότερες εξελικτικές μας σχέσεις που ήταν σε τόσα πολλά επίπεδα περίεργοι και εξαιρετικά ευφυείς, θα μπορούσε να ήταν απολύτως λογικό να αντιλαμβάνονται τόσο τη λεία τους όσο και άλλους θηρευτές ως συνανθρώπους τους και μέρος του κοινωνικού τους κόσμου.
Ακόμα κι αν τα κρανία του Des-Cubierta δεν ήταν τρόπαια, ίσως η παρουσία τους μέσα στο σπήλαιο, σχετικά ολόκληρα, να σήμαινε κάτι για τους Νεάντερταλ και με τρόπο που φανέρωνε την παρουσία των ισχυρών προϊστορικών πλασμάτων με τα οποία μοιράζονταν τη ζωή τους.
Με πληροφορίες από το BBC
