Περιεχόμενα
Η Γόρδιον, η αρχαία πρωτεύουσα της Φρυγίας, λέγεται ότι ήταν το βασίλειο του θρυλικού βασιλιά Μίδα, που στις Ιστορίες του Ηροδότου ήταν «ο άνθρωπος που ό,τι έπιανε γινόταν χρυσάφι». Ποιος ήταν όμως και από πού προήλθαν οι ιστορίες για αυτόν;
Οι επισκέπτες της Τουρκίας πάντα εντυπωσιάζονταν από τα υπέροχα ιστορικά μνημεία αυτής της πόλης. Από τις πανύψηλες στήλες της Βιβλιοθήκης του Κέλσου στην Έφεσο μέχρι τα κολοσσιαία κεφάλια στο όρος Νεμρούτ, η χώρα σχεδόν βυθίζεται κάτω από το βάρος της ιστορικής της λαμπρότητας.
Αλλά υπάρχει μια αρχαία πόλη –που πρόσφατα κηρύχθηκε η 20ή περιοχή παγκόσμιας κληρονομιάς της Unesco στην Τουρκία– που ανακοινώνει τη σημασία της με λιγότερες φανφάρες. Το όνομά της είναι Γόρδιον, η αρχαία πρωτεύουσα του βασιλείου της Φρυγίας της Εποχής του Σιδήρου, και χρονολογείται τουλάχιστον 4.500 έτη.
Τοποθετημένη σε μια ξεραμένη, ανεμοδαρμένη πεδιάδα, περίπου 90 χλμ. νοτιοδυτικά της Άγκυρας, η Γόρδιον μοιάζει περισσότερο με λατομείο ή με κατεστραμμένο κρατήρα ενός εξαφανισμένου ηφαιστείου, παρά με μια ισχυρή πόλη του παρελθόντος. Ένας τεράστιος τύμβος, τα θαμμένα ερείπια μιας ακρόπολης που κάλυπτε 135.000 τ.μ., υψώνεται απαλά από το γύρω τοπίο και ένα αμμώδες μονοπάτι οδηγεί στην κορυφή.
Από εκεί, μπορείτε να κοιτάξετε προς τα κάτω στις ανοιχτές ανασκαφές και να διακρίνετε τα κατεστραμμένα περιγράμματα των τοίχων, σηματοδοτώντας το αποτύπωμα αρχαίων αρχοντικών και αποθηκών, όπως η κάτοψη της οικίας ενός κτηματομεσίτη. Σε όλο τον ορίζοντα, δεκάδες μικρότεροι τύμβοι είναι διάσπαρτοι στα χωράφια, σαν γιγάντιοι προϊστορικοί λόφοι.
Μόνο η μνημειακή πύλη, που περικλείεται από τεράστιους πέτρινους τοίχους ύψους 10 μέτρων, δίνει μία ένδειξη ότι κάποτε σε αυτό το χώρο ήταν η πρωτεύουσα ενός από τα μεγαλύτερα βασίλεια της Εποχής του Σιδήρου.
Τουρκία – Γόρδιον: Η ιστορία του Μίδα που ό,τι έπιανε γινόταν χρυσός
«Πολλοί άνθρωποι δεν έχουν ακούσει για τους Φρύγες, αλλά από τον 9ο έως τον 7ο αιώνα π.Χ., κυριάρχησαν στη Μικρά Ασία –τη σημερινή Τουρκία», εξηγεί ο Μπράιαν Ρόουζ, καθηγητής αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Πενσυλβάνια, ο οποίος ηγήθηκε των ανασκαφών στη Γόρδιον από το 2007.
«Η Γόρδιον βρίσκεται στη διασταύρωση των μεγάλων εμπορικών οδών Ανατολής-Δύσης: υπήρχαν οι αυτοκρατορίες της Ασσυρίας, της Βαβυλώνας και των Χετταίων στα ανατολικά, και στα δυτικά ήταν η Ελλάδα και η Λυδία. Οι Φρύγες μπόρεσαν να επωφεληθούν από αυτήν τη στρατηγική θέση και έτσι η πόλη έγινε πλούσια και ισχυρή».
Μπορεί το όνομα Φρυγία να μην είναι οικείο, υπάρχει όμως ένα πρόσωπο που σχετίζεται με αυτήν την πόλη και πολλοί άνθρωποι γνωρίζουν την ιστορία του. Οι αρχαιολόγοι πιστεύουν ότι η Γόρδιον κυβερνήθηκε από τον θρυλικό βασιλιά Μίδα, «τον άνθρωπο που ό,τι έπιανε γινόταν χρυσάφι».
Είναι ένας μύθος της αρχαιότητας που έφτασε ως τις μέρες μας μέσω των ιστοριών του Ηροδότου: ο βασιλιάς Μίδας έκανε μια χάρη στον θεό Διόνυσο και σε αντάλλαγμα μπορούσε να πραγματοποιηθεί μία ευχή του. Όμως αντί να ευχηθεί κάτι χρήσιμο, ο φιλάργυρος βασιλιάς ζήτησε ό,τι αγγίζει να γίνεται χρυσός. Και πραγματοποιήθηκε, όμως γρήγορα αντιλήφθηκε ότι είχε κάνει το μεγαλύτερο λάθος της ζωής του: το φαγητό στερεοποιήθηκε πριν προλάβει να το φάει και έγινε χρυσάφι και όταν αγκάλιασε την κόρη του και εκείνη μεταμορφώθηκε σε χρυσό άγαλμα. Το ηθικό δίδαγμα της ιστορίας είναι γνωστό: πρόσεχε τι εύχεσαι!
«Η ιστορία δεν είναι κυριολεκτικά αληθινή», σημειώνει η καθηγήτρια Λιν Ρόλερ από το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια Davis, η οποία μελετά τη Γόρδιον από το 1979. «Αλλά πολλοί μύθοι έχουν έναν πυρήνα ιστορικής ακρίβειας, αν και παραμορφώνονται καθώς επαναλαμβάνονται ανά τους αιώνες».
Ποιος ήταν όμως ο Μίδας και από πού προέρχεται αυτή η εικόνα που «ό,τι έπιανε γινόταν χρυσός»; Για να διαχωρίσουν το γεγονός από τη φαντασία, οι αρχαιολόγοι έπρεπε πρώτα να αποδείξουν ότι ο βασιλιάς Μίδας ήταν πραγματικό πρόσωπο. Ο ευκολότερος τρόπος για να γίνει αυτό, ήταν μελετώντας αρχαία κείμενα.
«Ένας Φρύγος βασιλιάς που ονομάζεται Μίδας αναφέρεται σε πολλές αρχαίες πηγές, συμπεριλαμβανομένων των χρονικών του Ασσύριου ηγεμόνα Σαργών Β’», εξηγεί ο Ρόλερ. «Οι Ασσύριοι τον θεωρούσαν ισχυρό βασιλιά και σημαντικό αντίπαλο στις προσπάθειές τους να επεκτείνουν την επικράτειά τους κατά τον 8ο αιώνα π.Χ.».
Περισσότερες αποδείξεις για την ύπαρξη του Μίδα μπορούν να βρεθούν περίπου δύο ώρες δυτικά της Γόρδιον, σε ένα μέρος που ονομάζεται Γιαζιλικάγια –ευρύτερα γνωστό ως «Πόλη του Μίδα».
Σπάνια το επισκέπτονται οι τουρίστες, είναι όμως μια εντυπωσιακά όμορφη τοποθεσία στην κορυφή ενός λόφου, όπου οι ηφαιστειακοί σχηματισμοί προεξέχουν από το τοπίο. Είναι γεμάτο με αρχαίες σπηλιές και τάφους και σκάλες 3.000 ετών που οδηγούν σε σήραγγες, λαξευμένες στο χέρι από συμπαγή βράχο.
Το πιο δραματικό απ’ όλα τα μνημεία εδώ είναι μια υπέροχη πρόσοψη ναού, ύψους 17 μέτρων, λαξευμένη σε βράχο πριν από περίπου 3.000 χρόνια. Στην κορυφή, μια επιγραφή στα αρχαία φρυγικά γράφει: «Ο Άτης […] αφιέρωσε [αυτό] στον Μίδα, αρχηγό του στρατού και ηγεμόνα». Απόδειξη γραμμένη σε πέτρα ότι ο Μίδας ήταν πραγματικός βασιλιάς, αρκετά σημαντικός, ώστε ο τοπικός άρχοντας Άτες να του δεσμεύσει τον ναό του.
«Αφού ο Μίδας ήταν ισχυρός βασιλιάς, υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να έχει ταφεί κάπου στη Γόρδιον», σημειώνει ο Ρόουζ. «Η εύρεση του τάφου του θα ήταν μια εξαιρετικά σημαντική ανακάλυψη. Και το προφανές μέρος για να κοιτάξουμε ήταν σε έναν από τους τύμβους που περιβάλλουν την πόλη».
Περισσότεροι από 125 ταφικοί τύμβοι περικυκλώνουν τη Γόρδιον, οι οποίοι χρονολογούνται από τον 9ο έως τον 6ο αιώνα π.Χ.
Αυτά τα γιγάντια χωματουργικά έργα, που μοιάζουν με εξωγήινους λόφους στο κατά τα άλλα επίπεδο τοπίο, χτίστηκαν για να προστατεύουν τους τάφους σημαντικών ανθρώπων από ληστές ταφών, όπως και οι αιγυπτιακές πυραμίδες.
Ο μεγαλύτερος, μια κορυφή με απότομες πλευρές, τώρα ντυμένος με μοκέτα σε καθαρό κίτρινο γρασίδι, έχει ύψος 53 μέτρα, καθιστώντας τον τόν δεύτερο μεγαλύτερο τύμβο στην Τουρκία. Οι ειδικοί εκτιμούν ότι χρειάστηκαν 1.000 άνθρωποι και χρόνος έως και δύο χρόνια για να το κατασκευάσουν.
«Οι πρώτοι αρχαιολόγοι το ονόμασαν “Τύμβο του Μίδα” επειδή πίστευαν ότι ο Μίδας ήταν το πιθανότερο θαμμένος εκεί. Αλλά δεν μπορούσαν αυτό να το πουν με βεβαιότητα», εξηγεί ο Ρόουζ. «Έπρεπε να είναι απίστευτα προσεκτικοί όταν το έσκαψαν γιατί είναι απλώς ένας μεγάλος σωρός συμπιεσμένης γης και με το παραμικρό λάθος μπορεί να καταρρεύσει από πάνω σας».
Το 1957, συνεργαζόμενοι με μια ομάδα Τούρκων ανθρακωρύχων, οι ειδικοί άνοιξαν προσεκτικά σήραγγα στον τύμβο. Στο εσωτερικό βρήκαν έναν μεγάλο ταφικό θάλαμο κατασκευασμένο από κορμούς πεύκου και αρκεύθου, που διατηρείται τέλεια μέσα στο αεροστεγές κουκούλι του για σχεδόν 3.000 χρόνια.
Σήμερα, οι επισκέπτες μπορούν να ακολουθήσουν την ίδια ανασκαφική σήραγγα βαθιά μέσα στο ανάχωμα για να επισκεφθούν τον τάφο -το παλαιότερο ξύλινο κτίριο που στέκεται ακόμα οπουδήποτε στον κόσμο.
Είναι τόσο εύθραυστο που τώρα υποστηρίζεται από δοκούς και προστατεύεται από έναν μεταλλικό φράχτη, αλλά κυριολεκτικά σας κόβετε η ανάσα αν ρίξετε μια ματιά σε αυτό το αρχαίο οικοδόμημα που ήταν κρυμμένο κάτω από τη γη για τόσο καιρό –όπως μια τουρκική Πομπηία, αλλά σχεδόν 800 χρόνια πριν από αυτή.
Ο ένοικος του τάφου ήταν ένας άνδρας γύρω στα 60, ξαπλωμένος σε ένα ημιδιαλυμμένο κρεβάτι και περιτριγυρισμένος από χάλκινα πιθάρια, διακοσμημένα κύπελλα και κανάτες, σκαλιστά ξύλινα έπιπλα, απομεινάρια ενός εκλεκτού υφάσματος και άλλα πολύτιμα αφιερώματα που συνάδουν με την ταφή ενός βασιλιά. Ήταν όμως ο Μίδας;
Στις αρχές της δεκαετίας του 2000, οι αρχαιολόγοι της Γόρδιον στράφηκαν στην δενδροχρονολογία –χρονολόγηση βάσει των δακτυλίων δέντρων– για να πάρουν απαντήσεις. Όταν όμως ανέλυσαν τα κούτσουρα που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή του ταφικού θαλάμου, βρήκαν μπροστά τους ένα εμπόδιο.
«Το ξύλο χρονολογείται γύρω στο 740 π.Χ. –αλλά σύμφωνα με τα ασσυριακά αρχεία, ο Μίδας ήταν ακόμα ζωντανός το 709 π.Χ., 31 χρόνια αργότερα», αποκάλυψε ο Ρόουζ. «Αυτός ο τάφος δεν μπορεί να ανήκει στον Μίδα».
Τουρκία – Γόρδιον: Η προέλευση της ιστορίας του Γόρδιου Δεσμού
Λοιπόν, ποιος είναι ο άνθρωπος στον τάφο; Από την πολυτελή ταφή είναι ξεκάθαρα βασιλιάς, αλλά ποιος; Η ημερομηνία του θανάτου του μπορεί να σημαίνει μόνο ένα πράγμα.
«Μάλλον πέθανε τη χρονιά που ο Μίδας ήρθε στην εξουσία», εικάζει ο Ρόουζ. «Λοιπόν, είμαστε σίγουροι ότι πρέπει να είναι ο πατέρας του Μίδα, ο Γόρδιος».
Όπως ο γιος του, έτσι και ο Γόρδιος ήταν θρυλικός. Η ιστορία λέει ότι όταν ο προηγούμενος βασιλιάς πέθανε χωρίς κληρονόμο, οι κάτοικοι της πόλης ζήτησαν βοήθεια από το μαντείο για τη διαδοχή του. Το μαντείο τους είπε ότι ο επόμενος άντρας που θα μπει στην πόλη οδηγώντας ένα βόδι θα έπρεπε να γίνει βασιλιάς. Λίγο αργότερα, ο Γόρδιος, ένας φτωχός αγρότης, μπήκε στην πόλη. Στέφθηκε βασιλιάς και το όνομα της πόλης άλλαξε σε Γόρδιον προς τιμήν του.
Για να γιορτάσει, το κάρο του εκτέθηκε σε έναν ναό, δεμένο με έναν περίπλοκο κόμπο -τον περίφημο Γόρδιο Δεσμό. Ο θρύλος έλεγε ότι όποιος μπορούσε να λύσει τον κόμπο θα κυβερνούσε την Ασία. Με τα χρόνια, πολλοί άνθρωποι προσπάθησαν, αλλά όλοι απέτυχαν.
«Δεν βρήκαμε κανένα στοιχείο για κάρο ή κόμπο», λέει η Ρόουζ. «Αλλά αρκετοί αρχαίοι Έλληνες ιστορικοί αναφέρουν ότι το 333 π.Χ. ο Μέγας Αλέξανδρος ήρθε εδώ πηγαίνοντας για να νικήσει τον περσικό στρατό. Όταν βρέθηκε αντιμέτωπος με τον Γόρδιο Δεσμό, απλώς χρησιμοποίησε το σπαθί του και το έκοψε. Έτσι, πιστεύουμε ότι ο Γόρδιος Δεσμός υπήρχε πραγματικά. Και αργότερα ο Αλέξανδρος κατέκτησε μεγάλα τμήματα της Ασίας, εκπληρώνοντας την προφητεία».
Τι γίνεται όμως με την ιστορία του βασιλιά που «ό,τι έπιανε γινόταν χρυσός»; Από πού προέρχεται αυτή η ιστορία;
Παραδόξως, οι αρχαιολόγοι δεν έχουν βρει πολύ χρυσό μεταξύ των 40.000 τεχνουργημάτων που έχουν αποκαλυφθεί μέχρι στιγμής στη Γόρδιον: μερικά κοσμήματα, μερικά χρυσά νομίσματα και ένα εξαιρετικά επιχρυσωμένο σκάλισμα μιας σφίγγας είναι τα μόνα που βρήκαν.
Αν υπήρχε χρυσός στην πόλη, μπορεί να είχε λεηλατηθεί στο πέρασμα των αιώνων, ή ίσως είναι ακόμα κρυμμένος μέσα στους 85 ταφικούς τύμβους που δεν έχουν ανασκαφεί ακόμη.
Αλλά οι αρχαιολόγοι έχουν μια άλλη θεωρία για την προέλευση του μύθου. «Πιστεύουμε ότι είναι μια μεταφορά», εξηγεί ο Ρόλερ.
«Υπό την κυριαρχία του Μίδα, η Γόρδιον έγινε πλούσια και ισχυρή πόλη. Η ιστορία αποτελεί μία αλληγορία που αναφέρεται σε ένα άτομο με μεγάλο πλούτο. Ακόμα και σήμερα, όταν λέμε ότι κάποιος έχει αυτή τη δυνατότητα, ό,τι πιάνει να γίνεται χρυσός, εννοούμε ένα άτομο που πετυχαίνει πλούτο ή επιτυχία με ευκολία. Ο Μίδας φαίνεται ότι είχε αυτό το χάρισμα».
